A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
arzuları üstün sayılanları, əxlaqlı və əxlaqsız haqqında tə səvvürləri ifadə edir; borc və vicdanın tələbindən irəli gə lir. Deməli, Tahirzadənin, Hacı Rəsulun, Məsmənin əxlaqi münasibətləri subyekt - obyekt əlaqələridir. Hacı Rəsul Tahirzadə ilə dialoqdadır. Yazıçı bu söh bətdə "ibarə" sözünü eyhamla işlətmişdir, vəziyyəti başa düşmüqdür: "- Məşədi, Sizə agah olmamış olmaz ki, biz müsəl manlar hələ ayılmamışıq. Yer üzündə cəmi millətlər ayılıb öz təklifini qanıblar, islam dininin mübarək ehkamından faydalanıblar. Amma biz bədbəxt müsəlmanlar dini-mobi- nin, şəriətin haqq, müstəqim yolundan ki, azmışıq, həmi şə cəlalətdəyik. Bixüsus da ki, bizlər olaq, yəni məhz Qaf qaz müsəlmanları! - Düz buyurursunuz, Hacı! - Bunları o babətdən deyirəm ki, oxumağın, elmin fəzi lətini Allah-təala Quranda bizə buyuranda, vacibəl-vacib buyuranda hələ xaricilər aləmi - vəhşətdə idilər. Biz o fə- zaləti fəramüş elədik, onlar dörd əlli yapışdılar. İndi budur, bir para, haşa burdan; əvvamşünas deyir, yox, ünas tayfa sına, yəni zənən xaylağına oxumaq, elm kəsb etmək guya caiz deyil" Bu üzbəüz söhbətdə Hacı Rəsul əslində Tahirzadənin qadınların oxuması barədə ideyasını təsdiq edir, alqışla yır. Məşhur "Xanbacı" şeiriylə onun fikri üst-üstə düşür. Hacı Rəsul savadlı, oxumuş tacirdir. Tahirzadəni də hər halda tanıyır və o, özünü diqtə etməyi bacarır. Yaxşı, da ha nə lazımdır ki ədəbiyyatımızda Hacıları, Məşədiləri, Mollaları, Axundları ifşa edək, onları elə "xaçpərəstlərin dindarları qarşısında xəcalətli qoyaq". Bu, bizim ədəbi ta leyimizə qismətdir? Mir Cəlalın poetikasına bu baxımdan yanaşmaq daha ədalətlidir. Və Hacı Rəsulu (və bu tipləri) _______________________ 170 ---------------------------------------- bir obraz olaraq təmizləməyin vaxtı çatmışdır. Nə qədər sosial - məhdud çərçivədən yazıçılarımızın yaradıcılığına qiymət verilməlidir. Ədəbi obraz təmsil olunduğu cəmiyyə tin, sinfin əxlaq-davranış mənbələrindən ayrı götürülmə məlidir, onu müasirləşdirmək də yaramaz. Tahirzadə və Hacı Rəsul eyni dövrün adamlarıdır, biri şairdir, digəri ti carətçidir. Əlbəttə, onların dünyagörüşündə fərqli cəhətlər olmalıdır. Onları qarşı-qarşıya qoyub hansınısa məğlub et məyə dəyməz. Hacı Rəsul peşəsinə gəldikdə onun fəaliy yət göstərdiyi burjua cəmiyyətində münasibətlər elədir ki, ali sosial əxlaqi sərvət pul sayılır. Pula sahib kəsilmək hə yatda uğurlar qazanmaqla yanaşı, eyni zamanda fərdin "əxlaqi uyğunlaşmasrnı, əxlaqi meyarını əyaniləşdirir. Ali əxlaqi düşüncəyə görə, sərvət sahibi nəinki sosial, habelə əxlaqi nüfuza malikdir. Əgər biz Hacı Zeynalabdin Tağıye- vi xatırlasaq, bu nüfuz onun sərvətinin tuşlandığı əxlaqın dan irəli gəlmişdi və o, şəxsi - intim- sosial tələbatlarını in kar etmirdi. Hacı Rəsul elə də varlı, sərvət sahibi deyilsə, davranışında Əntiqəyə - bu qıza şəhvət meyli reallaşsa idi, güman yazıçı müəyyən qənaətini əsaslandıracaqdı. Hələ lik Hacı Rəsulun davranışı şaiyələrin qurbanıdır. Tahirza də və Hacı Rəsulun davranışlarını təhlil etsək, davranışı bütöv halda - obyektivləşdirilmiş bu davranış əxlaqi siste min bəzi elementlərini şüura, psixikaya keçirir. Hacı Rə- suldakı əxlaqi təcrübə cəmiyyətdən verilməlidir, ötürülmə lidir və xüsusi xassəli informasiyadır. Bu informasiya nə barədəsə məlumatı çatdırır, habelə insanın maariflənməsi nə xidmət göstərir, xeyirə və şərə duyğu hissi oyadır, bir sözlə, əxlaqı tərbiyə edir. Tahirzadə Hacı Rəsulla üzbəüz də yenə ciddi rəqibini görür, Mir Cəlal bu görüşü təsadüfi verməmişdir; baxma yaraq o, sevimli qəhrəmanı ilə cəngləşir, "az aşın duzu ol ______________________ 171 --------------------------------------- madığım” aşkarlayır - Tahirzadə deyir: Xeyr, mənim bəzzaz malım Ağsu yoxuşuna gəlməz ki, sel də apara! Mən təklifimi bilən adamam, əmin olun. - Təəssüf ki, kəndlinin malı hər il bu eniş-yoxuşa gəlir, gəlməyə də bilməz. Sel də basıb onu aparır. Kəndlinin sö zünü danmaq isə küfr yox, əsil Allah rizasi sözüdür, Hacı. Hacı Rəsul Tahirzadənin daha əsəbi və bərkdən da nışdığını görüb, oturduğu yerdən qurcuxa-qurcuxa irəliyə doğru süründü. Gülümsəyərək təsbehini əlinə aldı: - Məşədi, təvəqqe eləyirəm başqalarına ədəb öyrət məyəsiniz. Sizin buna nə qüvvəniz, nə də səlahiyyətiniz çatır” Hacı Rəsul haqlıdır, kimliyindən və vəzifəsindən asılı olmadan heç bir şəxsin "ədəb dərsi" vermək həvəsinə düşməyə haqqı çatmır. Qaldı ifadə olunma məsələsinə, bu, dövlət başçısının səlahiyyətidir. Hacı Rəsul: "Dəvəni Sarvan çəkər" cavabında haqlıdır. Əlbəttə, bu eyhamda dövlətçilik məsələsi nəzərdə tutulur. Söhbət xalqın, kənd linin necə yaşamasından gedir...Mir Cəlal kontras düşün cəli adamla kəskin şəkildə qarşılaşdırmaqda, gələcəyi qa baqlaya bilmişdir: Müasir şəraitdə təbii, xalqın maddi rifa hı lazımi səviyyədə deyil, hətta aşağıdır. Lakin bu, ona hü quqi haqq vermir ki, şair də, həkim də, mühəndis də döv lətin idarəetmə işinə qarışsın, müdaxilə etsin. Müxalif fik rin də deyilişində və tənqidində etik siyasi normalar göz lənilməlidir. Mir Cəlal romanın poetikasında ədəbi proqnozlaşdır ma aparmış, o dövrün əxlaqi meyillərinin bazar münasi bətləri ölçülərini düzgün nəzərə almışdır. Belə ki, əxlaqi seçmə daxilən xüdbin mənafe qayğısı ilə istiqamətləndiri lir. Heç də Sovet etiklərinin riyakarcasına yazdığı: "burjua əxlaqının alverçi mənası xeyli dərəcədə riyakar, ikiüzlü xa _______________________ 1 7 2 ---------------------------------------- rakterini əvvəlcədən müəyyən edir" - başdan-başa absurd məntiqdir. Hacı Rəsulun Əntiqəyə şəhvət hissinin oyanması ehti malına gəldikdə, yaş fərqini deməkdə çətinlik çəkirik - bu niyyət baş tutarsa - onu müdafiə etmək fikrindən uzağam - hansı qəbahət var? Lakin həyatda sağlam qarşılıqlı mü nasibət zəminində mümkünləşərsə, güman ki, dünyaya sağlam uşaq gələr. Hacı Rəsul nə xalqının düşmənidir, nə cinayətkardır, nə də riyakardır. Həyatda, lap dövrümüzdə, ölkəmizdə qayğısına qalan, sənətinin uğur qazanmasında köməklik göstərən biznesmenlər, digər peşə sahibləri o is tedadlarla ailə həyatı qurmamışlarmı? Məsələnin digər üzünü unutmaq lazım gəlmir: Hacı Rəsulun Əntiqənin qardaşı Bəndalını şərləməsi məsələsi nə. Müəllif heç də ideal müsbət obraz yaratmamışdır, Ha cı Rəsulun əxlaqında - davranışında naqislik yox deyil və bununla haqqın, ədalətin bütün dövrlərdə və cəmiyyətlər də fəsadlarının hüquqi iflaslarını tənqid etməkdir. Mir Cə lal alim-professor idi, həyatın üzünü və astarını görmüşdü. Məhkəmə-hakim paralelinin cinayətlərə enməsinin şahidi olmuşdu (Bu barədə danışmayacağıq). "Yolumuz hayanadır" romanında belə bir motiv möv cuddur və bu, digər nəsr əsərlərində də vardır: Pullular, ti carətlə sərvət qazananlar, ümumiyyətlə varlılar mənfi imic də oxuculara təqdim olunur. Bəli, ən böyük yazıçılarımız hətta tarixi şəxsiyyətləri də (məsələn, H.Z.Tağıyev) mis kin, xalqın qanını çəkən, əzazil sifətində təsvir etmişlər. Amma belə hal rus ədəbiyyatında ifrat əksini tapmamışdır. Mir Cəlal da istisnalıq yaratmamışdır. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin ölümündən sonra, təxminən yarım əsrdən çox müddətdə bu işıqlı, xeyirxah, millətsevər şəxsiyyət top atə şinə tutulmuşdur, Hacı Rəsul xırda ədəbi sahibkar obrazı _______________________ 173 _______________________ Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|