A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
zıçı barəsində xoş sözlərini bildirmişdir: Roman Balzakın əlində dövrün hər şeyi əhatə edən ideyalarını, hisslərini, vərdişlərini, qanunlarını, incəsənətini, peşələrini və s. müxtəlif sahələrini, bir sözlə, müasirlərinin həyatının hər tərəfli tədqiqini aparmaq üçün bir bəhanə idi... "Yolumuz hayanadır" romanı 50-ci illərin ədəbi məh sulu kimi diqqətdən yayınmamışdır. Nüfuzlu ədəbiyyatşü naslardan Abbas Zamanov, Mehdi Hüseyn, Əhəd Hüsey nov, Yusif Seyidov, Bəkir Nəbiyev, Cəfər Xəndan, Məm məd Cəfər məqalələrində, münasibətlərində fikirlərini de mişlər. Hətta Yazıçılar İttifaqının İdarə heyətinin mart ple numunda (1958) M.Hüseyn məruzəsində qısa, lakin yetər li rəyini bildirmişdir. Mərhum professor Abbas Zamanov romana sırf Sabir- şünas nöqteyi-nəzərindən yanaşmışdır. Ümumiyyətlə, bi zim tənqidçilərimizin çoxu bədii əsər yazmaq istedadın dan məhrum olmaqla, yazıçıya elmin psixologiyasından qiymət verirlər. Kəsdirmirlər ki, romanın, yaxud poemanın tarixi faktlara, hadisələrə baxışı bədii janrın tələblərindən- dir və o, qarşısına tarixi şəxsiyyətlərin realist portretini ya ratmağı qoymamalıdır. A.Zamanov təbiətcə kinsiz, iddia- sız, lakin elmdə inadkar idi. Roman haqqında məqaləsin də tamam başqa mənzərə vurğulanır: bir roman kimi struk turundan tutmuş hadisələrə, Sabirə, onun mühitinə və sai rə ciddi iradlarını ifadə etmişdir. Mən elə Yaqub İsmayılo vun da xarakterik saydığı iki iqtibası xatırlatmağı məqsə dəuyğun saydım. Abbas Zamanov yazır: "Romanda Sabi ri bədii xarakter kimi canlandırmaq üçün verilən hadisələ rin bəziləri son dərəcə sönük, bəziləri qondarma, bəziləri isə heç bir təsir qüvvəsi olmayan adi əhvalatlardır. Əsərdə Sabir obrazı yoxdur Müəllifin bu xətti (Əntiqə obrazı, onunla bağlı əhvalat- --------------------------------------- 154 ________________________ lari nəzərdə tutur - A.E.) əsər boyu davam etdirməsinə və əsaslandırmasına can atmasına baxmayaraq, Əntiqə xətti qondarma olduğu üçün son dərəcə sxematik çıxmışdır. Buna görədir ki, adam Əntiqə obrazının reallığına, onun başına gələn hadisələrin həyatiliyinə qətiyyən inana bil mir...". Alternativ olaraq müqtədir yazıçı və tənqidçi Mehdi Hüseyndən iqtibas gətiririk: "Romanın bədii tamlığına xə ləl gətirən qüsurlardan biri və bəlkə də ən başlıcası budur ki, surətlər bəzən uzun bir müddət süjet xəttindən çıxır, elə bil müəllif onları unudur, bir sıra epizodlar isə bilavasitə Sabirin həyat və mübarizəsi ilə üzvi bağlanmır. Məcazi ve rilən süjet xətləri təbii surətdə bir-birilə əlaqələndirilmir"'7. Hərçənd, Mehdi Hüseyn Mir Cəlal yaradıcılığına, onun üs lubuna məhəbbətini gizlətmir. Ümumiyyətlə, mübahisə do ğuran romana bu günün bədii roman janrı ilə yanaşmaq daha zəruridir. A.Zamanov, M.Hüseyn, Q.Xəlilov və başqa tənqidçilərin mülahizələri ola bilsin 50-80-90-cı illərin bə dii mühiti üçün səciyyəvidir, yazıçının əl-qolunu bağla maq, süjetində azad hərəkət,obrazlarda realizmdən uzaq laşma və s. elementlər əslində qadağan idi. Lakin səmimi olaq: Bədii əsər lap tarixi hadisələrdən və şəxsiyyətlərdən bəhs edirsə belə, sərbəst bədii düşüncə, təxəyyül, məkan və zaman müstəvisindən çıxma və ilaxır Mir Cəlalın roma nında "tapılıbsa", düşünüb belə həqiqətlərdən boyun qa çırmağı məsləhət görüblərsə...yazıçı zamanı qabaqlamış- dlf Mən Mehdi Hüseynin sonralar yazdığı bu problemlə bağlı fikrini gətirəcəyəm: "Çox ola bilər ki, tarixi mövzuda yazılmış bədii əsərin süjeti başdan-başa unutdurulsun, bu na baxmayaraq əsərdə təsvir olunan hadisə və konkretlik şüb- 47. Mehdi Hüseyn. Ədəbiyyat və müasirlik, ”Azər-baycan" İ.1950. N1.S.18 ____________ 155 --------------- ------------------------ hə doğurmasın. Burada tələb olunan əsas şey yenə də hə min dövrün ümumi səciyyəsini dürüst anlatmaq və göstər məkdir". Məşhur rus ədəbiyyatşünası A.Dneprov cəsarətlə köh nə mövqelərə tənqidi sözünü deməkdən çəkinməmişdir. Ədəbiyyatın üç növə bölünməsinə etiraz edir, V.Q.Belins- kinin etika naminə adını çəkmirsə də: "Ədəbiyyatın üç nö və: epik, lirik və dramaya bölünməsi o qədər də dəqiq de yil, köhnə, sərt, doğmatik anlayışlar, klassifikasiya canlı inkişafda olan mürəkkəb formalı romanı əhatə etməyə qa dir deyil və onun bədii strukturasının təhlilinə tez-tez ma ne olur” - deyir. Mir Cəlalı romanı yazmağa hansı psixoloji amil - təka mül vadar etmişdir? Sualın doğurduğu hiss sırf yaradıcılıq psixologiyası ilə daha çox bağlıdır: Birincisi, onu təxmin edirik ki, M.Cəlal akademik B.Nəbiyevin dediyi kimi: Hələ 1947-ci ildə "XX əsrdə ədəbi məktəblər" (1905-1907-ci il lər) adlı elmi-tədqiqat əsərini bitirən Mir Cəlal Sabir dövrü nün, həyatının və poeziyasının ən yaxşı bilicilərindən biri dir...Sabirin şəxsiyyəti, onun bədii obrazını yaratmaq ar zusu bir yazıçı kimi Mir Cəlalı lap çoxdan düşündürmüşü- dür. İkincisi, yazıçını mövzuya təhrik edən daxili təkandır, bu, ola bilsin ki bədbinlik, yaxud nikbinlik notları ilə bağlı dır. Necə ki, A.P.Çexovun bir qeydi yerinə düşür: "Yazıçı mələk deyil, o, hər şeyi özündə təcəssüm etdirməlidir, ruh dan düşə, iztirab çəkə, şən və kədər kimi təbii hisslər ke çirə. kin və məhəbbət göstərə, yalqızlıq hissindən əzab çəkə bilər. Lakin onun bu ovqata və hisslərə aludə olmağa hüququ yoxdur. Həyat və insanlar haqqında düşüncələrin də o, belə ani həyəcan və ovqatlardan yüksəkdə dayan mağı, ali fikirlərin və məsələlərə obyektiv baxışların təsiri lə deyil, əsəblərin və yenə əsəblərin təsirilə mühakimə yü _______________________ 156 ---------------------------------------- rütməyə yol verməməlidir". Hər bir yazıçı üçün bu yaradı cılıq impulsları mövcuddur və ona təslimdir. "Yolumuz hayanadır" romanının doğurduğu mübahisə lərin bir ucu da onun janrı ilə əlaqəlidir. Ümumiyyətlə, ədə biyyatşünaslarımız bu məsələdə dəqiq mövqedən çıxış et mişlər, hətta poeziyanın da "payını" vermişlər. Bu roman baxmayaraq ki, görkəmli şairimiz Mirzə Ələkbər Sabir Ta- hirzadədən, onun ömrünün qısa - iki ilindən danışır. Ətra fındakı obrazlarda tarixi şəxsiyyətlərdir: Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Nəriman Nərimanov, Ə.Hüseynzadə, Məmməd Tağı Sidqi, Mirzə Cəlil və digərləri. Lakin mənim mülahi zəmə görə, romanı sırf tarixi əsər hesab etmək düzgün ol mazdı. Biz, elə yazıçı da "Qılınc və qələm", "Qan içində", "Səttarxan” və sairi oxumuşdur. Və tarixi materiallar: sə nədlər, faktlar, çıxışlar və ilaxırla zəngindirlər. Lakin tarixi mövzuya qayıtmaq hələ tarixiliyi əks etdirmək demək de yil. Müəllif dövrün hadisələrini görür, duyur, oxucunu illərə aparırsa...epik, azad, sərbəst məzmun daxilində bədii məqsədini təsvir edir. Mirzə Ələkbərə aid hətta məişət faktları da sadalanır, ölümü də, "Mola Nəsrəddin"dəki şeir ləri də. Bu, haqq vermir romana tarixi faktlar kontekstində qiymət verək. Mehdi Hüseynin irad tutduğu "süjet xəttin dən çıxma" da buradan irəli gəlir. "Yolumuz hayanadır" romanı haqqında tənqidi məqa lələri saf-çürük edəndə bir nəticəyə daha çox üstünlük ve rirsən: Romana bir fərdi dünya görüşündə yanaşılmışdır və bütün tənqid hədəfi Sabirin üzərində mərkəzləşir. Lakin mən belə düşünməzdim. M.Cəlal yalnız Sabirin həyat və fəaliyyətini əsərə gətirmək məqsədini qarşıya qoymamış dır. Əgər belə olardısa - yazıçıya elə Sabirşünas da deyə bilərik. O, cəmiyyətdə, konkret Azərbaycanın XX əsrin ilk onilliklərində ictimai-siyasi hadisələrin kökünün onun əya ______________________ .1 5 7 -------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|