A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
nə ictimaiyyətin geniş marağını obyektiv təsvir etməklə, onun nüfuzunu təsdiq etmiş olur: "Şəhərin Çəmbərəkənd tərəfində, küləktutan birdikdirdə yerləşən mədrəsənin qa bağında dəstə-dəstə qonaqların gəldiyini, görüşüb danış dığını, şənliyi andıran bir izdihamı görmək olardı. Bu gün cümə günü idi. Dərs yox idisə, mədrəsənin qabağında ca maatın görünməyi, əlbəttə ki, bir mərasimi, ya bir fövqəla də hadisəni andırırdı. Məktəbin sinif otaqları açılıb birləş dirilmiş, bəzənmişdi". Əli bəyin şərəfinə hazırlanmış ziyafət əsərə təsadüfi daxil edilməmişdir: Burada ziyalılarımızın xarakterlərindən irəli gələn naqislik, şöhrətpərəstlik, mənafeçilik, qısqanclıq kimi xüsusiyyətlərin sanki baxışıdır. Bu ziyalılar müxtəlif bir sahəni təmsil edirlər, dünyagörüşləri müxtəlifdir. Onlar bir konkret qərara gələ bilərlər və xalqın yolunu bələdləş- dirməyə gücləri çatır. Lakin biz bunu görmürük. Halbuki onlar borclu idilər: "Ancaq bugünki ziyafətin əsil məziyyə ti başqa şey idi. Hüseynzadə cənablarının İstambul səfəri nə Bakı əyaniləri və şəriət məddahları çox böyük məna ve rirdilər, heç bir Hacını heç bir zaman Bakıdan Məkkəyə, ya heç bir vəkili dumaya belə yola salmamışdılar". Mir Cəlal öz təhkiyəsində ehtiyatlı tərpənirsə, obrazla rın nitqində Əli bəy Hüseynzadənin şəxsiyyətini, intellekti ni nəzərdən qaçırmır. İran hökümətinin konsulu Mir Hü- seynxan Sənddövlənin sözlərindən: "Hüseynzadə cənab ları müsəlmanların tarixinə, məişətinə, dini-islamın ehka mına kamilən vaqif bir alim və ədibdir. Onun dar-ül-ülum olan İstambuldakı gələcək məsaisi və fəaliyyəti də səadət və tərəqqi istiqamətində olacaqdır". Tahirzadənin nitqi isə tamam başqa bir planda, bu günlə yanaşanda fərdi mövqedəndir. Tarixi faktlar əlimdə olmadığından, çətinlik çəkirəm deym ki: Sabirlə Əli bəyin _______________________ 184 ---------------------------------------- şəxsi münasibətləri olmuşmu və hansı mənəvi mövqe dən? O, bu böyük simanı inkar edir və çox kəskin ifadələr işlədir. Lakin bu yanaşma şairin vətəndaşlığından, vətəni ni sevməsindən irəli gəlir. Və bu məsələdə onun arqu mentləri inandırıcıdır. Bu sima Osman ləhcəsini ədəbi - mətbu dilinə gətirmiş, təmiz ana dilimizə alternativ olmuş dur. Mən təsəvvürə gətirirəm: Böyük Hüseyn Cavidin də rin fəlsəfi-bədii düşüncələri Azərbaycan dilində, şeiriyyət ləhcəsində yazılsaydı...bədii kəşflərlə qürurlanırdıq! Tahirzadə haqlıdır: " Onun xidmətləri "Fyüzat"da, "Kaspi"də və nəhayət "Səadət" mədrəsəsində olmuşdur. Təəssüf ki, bu xidmətlərdə bəziləri maarifdən kasıb olan qafqazlıları hərəkətə gətirə, irəli apara bilmədi. Çünki Əli bəy cənablarını çoxlarımız başa düşmədik, indi də başa düşmürük və ədəbiyyatının beş yüz illik təcrübəyə malik olduğunu dəfələrlə eşitmişik. Bəs biz necə? Tarix yollarını addımlayaraq iyirminci əsrə ayaqyalın, əliboş gəlməmişik, yoxsa bizim də mədəniyyət dünyasında az-çox haqqımız var. Bizim iztirablar çəkmiş xalqımızın mübarizə qüdrəti, dil və ədəbiyyatımızın təcrübəsi məgər azdırmı? Güman edirəm ki, bunu heç kəs inkar etməz. Bəs nə üçün öz ana dilimizdə, azərbaycanlıların şirin, sadə, aydın dilində da nışmırıq?" Ritorik və pafoslu səslənsə də, həqiqətdir və bu məsələdə Əli bəy Hüseynzadə itirmişdir! Mir Cəlal Əli bəydən fərqli olaraq Nəriman Nərimanov obrazını sərrast mizanlarla yaratmışdır. Bu böyük siyasi xadim, ədib, həkim inqilabı alqışlamış, təbliğ etmiş və az sonra səhvlərinin qurbanına çevrilmişdir. Stalindən qat- qat intellektli, uzaqgörən, əqidəli olan Nərimanovun gəlişi təmtəraqlı deyilsə, bəzi qrup insanların diqqətindədir. Maraqlı bir detaldır: Əli bəy Hüseynzadəni Bakı icti maiyyəti yola salır, Nərimanı bir qrup inqilabçılar qarşıla _______________________ 185 ________________________ yır. Ona görə ki, Nərimanov Çarın düşməni, Leninin silah daşıdır. Bu gün necə də paradoks görünür! Nərimanov mövcud quruluşu dağıtmaqda düzgün yol seçmişdi və Çar Rusiyasının millətinin başına gətirəcəyini belə təsəvvür etmirdi. Ona görə də qəlbən inanırdı və dediyi: "Bu yolun hamar olmadığını mən bilirəm. Azadlıq heç vaxt, heç yer də verilməz, o, ancaq alınar!" - devizi həqiqətin açarıdır. Onu görənlər içərisində Bəndalı da var və görcək: "Nəri man bu imiş?" sualı dilindən qopur. Yazıçı Nərimanın port retini çəkir: " Kraxmallı köynəkdə, qalstukda, səliqə ilə düymələnmiş, jilet üstündən sanki bu saat ütüdən çıxmış boz kostyumu var idi. Saçını yana daramışdı. Alın tərəfdən başının tükü seyrəklənmişdi. Toplu bığları, çənəsinin ucunda saqqalı var idi. Sifətində gərginlik, gözlərində isə həyəcan, intizar duyulurdu " Bu dəfə mən sual etdim: Bəndalı kimi bir kəndli, savadsız, yolu bilinməyən fəhlə - kəndlinin Nərimanovla görüşməsi bu qədər zəruri imiş?! Nərimana ünvanlanan şüarlar da bu dərəcədə gərəkli imiş? Mir Cəlal Əli bəylə "xüdahafizləşmək" fikrinə elə də tə ləsmir. Nə üçün? Artıq o, Bakını tərk etmişdir, yolu İstam buldadır, sonrası hələlik özünə də bəlli deyil. Lakin Əli bəy Tiflisə gedərkən Mirzə Cəlillə görüşür. Söhbətin əsası be lə bir sual doğurur: "İki ziyalı, ədib, mühərrir - çalxalanan, demokratik qüvvələrin yetişdiyi zəmanədə hansı haqlıdır: Hüseynzadə, yoxsa Mirzə Cəlil? Hansı söz beşiyi "Fyü- zat", yoxsa "Molla Nəsrəddin" önəmlidir?” Sual qəfil doğ du və özüm üçün də cavabı sadə keçməyəcəkdir: Oktyabr İnqilabı yavaş-yavaş gəlir öz ideoloqları ilə. Nəriman doktor da irəlidədir. Yazıçılar, qəzetçilər, maarif çilər və ilaxır təbəqələr qeydiyyatda olduqları hökümətin iç simasını açır. Hüseynzadə ciddi elmi-publisist məqalələr _______________________ 186 ---------------------------------------- yazır, mədəniyyətə, dilə, əxlaqa toxunur - intellektual sə viyyədə. İctimai fəaliyyəti yerində. Mirzə Cəlil də sakit da yanmır, jurnal buraxır, hekayələr, pyeslər yazır və xırda azəriləri yükün altına hey çəkir, "miskinliyini" göstərir, is lam dinindən sui-istifadə edənləri soyundurur, kəfənsiz qəbiristanlığa göndərir. Bir narazılıq da yaranır ki, milli bəylərimiz təhqirə gətirilir, hətta eləsi olur axurda gizlənir! Mirzə Cəlil belə hekayələri nə yaxşı ömrünün sonlarında yazmamışdır? Mirzə Cəlil istədiyini jurnalda çap etdirirdi, şirin, dadlı dilimizdə, Sabiri, Əli Nəzmini, Qəmküsarı yığır dı başına. Əli bəy "Fyüzatı" idrakda götürürdü, dilinin da dını qaçırırdı, təlqin edirdi...Sualımı xatırladım: Hansı haq lıdır? Əli bəy Hüseynzdənin Mirzə Cəlillə Tiflisdə görüşü oxucuda belə bir qənaət doğurur ki, yazıçı risqə getməsə də, böyük şəxsiyyəti "açmaq" istəyir və "zamanın iki məş hur qələm sahibi" - deyir. Gəliş gözlənilməz olsa da, fikir prulyalizmi əqidə baxımından maraq doğurur. Müəllif nis bətən onların amallarına işarə vurur: "Əli bəy türklük, is lamlıq deyib bağırırdı (son sözü yumşaq da demək müm kündü - A.E.). Molla Nəsrəddin xalq, vətən, zəhmət deyib camaatı oyadırdı". Mirzə Cəlil də, Əli bəy də xalqımızın in kişafı yolunda tarix yazmışlar. Lakin Çar höküməti hər iki sinə arxa çevirmişdi. İmkan vermirdi azəri türkləri türkçü lüyü, islamçılığı inkişaf etdirsinlər və birləşsinlər. Əli bəy Hüseynzadə bu yolda ən böyük əngəldi. Sovet imperiyası da bu siyasi yolu davam etdirdi, əgər Əlibəy 37-ci ildə və tənində olsa idi. Güllənəcəkdi. Mizə Cəlil jurnalıyla və bə dii əsərləriylə millətini oyatmağa çalışırdı və həmvətənin dən fərqli olaraq, türkçülüyə rəğbəti yoxuydu, yeri gələndə qamçılayırdı. Mirzə Cəlil həm də inqilaba inanırdı və Sa biri söz silahı kimi irəli buraxmışdı. Əlibəy isə Çara da, _______________________ 187 ---------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|