A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
şündürür. Sabir indii yalnız körpə balalara, ana qucağın dan yenicə ayrılmış uşaqlara yox, həm də səhərdən axşa madək mədənlərdə çalışan fəhlələrə dərs verir...Mir Cəlal bu məqamları üslubuna xas təsvirə gətirir: "Yolayrıcı isə çox get-gəlli bir yer idi, xüsusən, gecə vaxtı mədənlərdən qayıdan fəhlələr ikibir-üçbir iri addımlarla yeriyərək qayım dan danışır, sanki yolları örtən qatı qaranlığı səs ilə parça lamaq istəyirdilər. Məktəb yanına çatanda qaravul kimi tək, dimdik dayanan adama yaxınlaşanda səslərini dəyi şir, təmkinlə salam verib ötürdülər. Onlar Tahirzadəni tanı masalar da, məktəb binasını tanıyırdılar. Buraya Bakıdan yenicə gəlmiş adamın ehtiramını gözləməyi vacib bilirdi lər. Tahirzadə bunların övladını oxudurdu, gələcək üçün oxudurdu". Lakin bu məsələdə konflikt meydana çıxır və mentalitetimizi əyaniləşdirir. Bu şəxs türk Əhməd Kamal dır. Əhməd Kamalın məqsədi maarifçiliyin, təhsilin azəri- lərdən kənarlaşdırılmasıdır. Ona görə də yersiz mübahisə lər ortaya atılır. Bunun bir səbəbi itaətkarlığa meyilli olma sında, pedaqoqluqdan kənarda dayanmasıdır. Digər səbə bi siyasi səciyyə daşıyır. Xüsusilə, yaşlılar oxuyub dövra nın gedişi-gəlişindən bixəbər olaraq işləsinlər. Maraqlı dialoqda bunu görürük: ”- Mirzə Ələkbər, siz məktəb təsisini qolay bir əməlmi zənn ediyorsunuz? Əfəndim, belə təsisat üçün para lazım dır, para!.. Mü Əhməd Kamal müdirlər demək istəyirdi. Sözün özünə qayıtdığını düşünüb, sanki sözünün hecasını dəyişdi: - Para lazımdır!.. Müəllimlər, xadimlər, nəzarətçi lər...həpsi para istər! Axşam yanan hər bir fənər üçün pa ra lazımdır. Səndən qələm, dəftər, kitab tələb edəcəklər, hər addımda para, yenə də para! Nərədən bulacaqsan! _______________________ .180 --------------------------------------- - Cəmiyyəti - xeyriyyədən! - Cəmiyyəti - xeyriyyə iflas ərəfəsində ikən böylə təkli fi nahaq irəli sürmək olurmuya? - Fəhlələrin oxumağa böyük ehtiyacı var, onların zeh nini işıqlandırmaq lazımdır. Heç olmazsa qəzet oxuya bil sinlər. - Fəhlələrin mədəsi dolsun, zehnində heç bir şey lazım olmaz!.." Əhməd Kamalın şəriətlə, islamla bağlı söhbəti, müba hisəsi, əlbəttə - Məşədi Hüseynlədir. O, əvvəlcə mütərəq qi danışır, bütövlükdə müsbət obrazdır, Bəndalıya münasi bəti xatırlamaq kifayətdir. Məşədi Hüseyn burada haqlıdır: "Dədəmizin 15-20 il bundan qabaqkı məişəti köhnə idi, qəribə gəlirsə, bundan əvvəlki qaydaları, özü də Azərbay can yox, ərəb qaydalarını indii dördəlli tutmaq əqilli adam işi deyil. İndi bizə əsri-hazirin tələbləri lazımdır. Yoxsa qo- dim əyyamın gülməli-gülməli nağılları yox! Mən belə qanı ram, belə də ola gərək". Məşədi Hüseyn burada haqsızdır: "Məsələn, siz Həzrət Ömərin Afrikanı tutmağından elə da- nışırsız ki, bilmək olmur, hədisdir, ya tarixdir. Mən ayrı cür eşitmişəm. Həzrət Ömər orada minlərlə kitab yandırıb!" Tarixi mənbələrə əsaslansaq, Ərəb dövlətlərində ilk ki tabxana yaradan məhz Həzrət Ömər olmuşdur. Və bu tə şəbbüs az sonra yaxın Şərq ölkələrinə yayılmışdır. Mir Cə lalın Həzrət Ömərə münasibəti birtərəflidir, bu da ya yazı çının islam tarixinə lazımınca az bələdliyi, ya da ideologi yanın tələblərilə əlaqədardır. Romanın poetikasından da nışırıqsa, hər şeyi ideal nəzərdə görmək bitərəflidir. Əh məd Kamal: "Əqilli adamlar o zaman da Ömərin səhvləri nə qarşı çıxıblar, kitabları yandırmamaq üçün dəstə ilə onun yanına məsləhətə gəliblər: "Bu ki, kitablardakı mət ləblər məhz Qurandakı vacib mətləblərdir" - deyiblər. ______________________ 181 --------------------------------------- Omər isə: "Madam ki, o mətləblər Quranda var, ayrı kitab lar nəyə lazım” demiş, yandırmağında davam etmiş" Tahirzadənin Əhməd Kamalla söhbəti uzun mətləbdir və öz millətinin tərəqqi naminə düşüncələridir. Mir Cəlal romanda bu motivə daha yetərli üstünlük ve rirsə, ehtiyac varmıdır o, inqilabçı kimi nəzərə çatdırılsın, daha doğrusu, siyasi nöqtələrdə görünsün. Belə bir tələbi yazıçıdan ummaq əsassızdır. Cəmiyyətə təpədən dırnağa can rəzalət, haqsızlıq, aldanış və s. mənfi əxlaq hakimdir- sə, Sabir obraz olaraq öz mənəvi-sosial vəzifəsini nüma yiş etdirir. Əsərin poetikasında biz bu işığı görmək istəmi şik. Sabir kənddən şəhərə gələnləri alqışlayır ki, onların özlərinin biliyi, savadı artır, az-çox bu keyfiyyətlər varsa, dərs deyir və yenidən kəndə qayıtmaqla bu işığı gətirirlər. Şamaxı mühitinə diqqət yetirək: Azərbaycanda ilk məktəb lər orda da açılmış, böyük maarifpərvərlər (A.Səhhət, Se yid Əzim, S.M.Qənizadə, Sabir, Çemyayevski və b.) ora da yetişmiş və Bakı, Gəncə, Tiflis şəhərləriylə sıx əlaqədə bulunmuşlar. Sabir Bakıya gəlib "Molla Nəsrəddində özü nü tapmasaydı o, dahilik zirvəsinə çata bilməzdi. Səhhət də, Şirvani də eləcə. Mir Cəlal bu mühüm məsələni Sabi rin diliylə verir: "Elm və maarif kəsb edənlərimizin ümdə arzusu özlərini şəhərə salıb isticə, mənfəətli qulluq yap maqdır. Kəndlərimizdə əcəlsiz, dərmansız, müalicəsiz ölənlərin həddi-hesabı yoxdur...Çox böyük kəndlərimiz var ki, içində məktəbi yoxdur...müsəlman balaları tərbiyəsiz və elmsiz qalıb avam ataları və babaları kimi dünyadan bi xəbər zülmət, zəlalət içində zindənkarlıq edirlər"...Qəzet də verilən bu mətn cəmiyyətin oyanışa böyük ehtiyac duy duğuna işarədir. Əhməd Kamalı bu məqalə tutur və onun müəllifi ilə maraqlanır və eşidəndə ki, Firudin bəy Köçərli dir, dərhal fikrini dəyişir: "Elə məqalələr ilə məşğul olmaq _______________________ 182 ---------------------------------------- dansa, kəndisini müsəlman edən bəzi müdavimlərin qəti tədbirini qılmaq lazımdır" - deyir. Tənqidi fikrin Əli bəy Hüseynzadəyə münasibətində bəzi maraqlı, qeyri-standart məqamlar var ki, romanın poetikasında "açılması" zəruridir. Məsələnin tarixinə eks- kur edək - əks təqdirdə yazıçının Əli bəy Hüseynzadənin tarixi obrazını müəmmalar içərisində axtarmış olarıq. Əli bəy Hüseynzadə xalqımızın nadir şəxsiyyətlərin dən ən danılmazıdır. O, öz ana dilini, ədəbiyyatını, milli mətbuatını dərindən sevmiş və iki dövlət, bir qardaş sim volunu hələ inqilabdan əvvəl vurğulamışdır. "Fyüzat" jur nalının naşiriydi, dövrünün intellektual adamı kimi, hətta Qərbi Avropa, Türk dünyası onu yaxşı tanıyırdı. XX əsrin ilk on illiyində o, yaxınlaşmaqda olan irticanı sezmiş və Türkiyəyə üz tutmuşdur. Məhz Əli bəyin türkpərəstliyi So vet hökümətinin Azərbaycandakı siyasətilə üst-üstə düş məmişdir. Hətta bəzi ədiblərimiz, ziyalılarımız ona qarşı çıxmışlar. Mir Cəlal ictimai mühitdəki durumu, ziyalılar - ictimai xadimlər arasındakı qütbləşmələrin bir-birlərinə zidd mövqelərini təsvir etmişdir. İnkar edilməz bədii fakt dır ki, romanda Əli bəy Hüseynzadə fenomeni ideoloji as pektin təsirindən müsbət obraz kimi yerini almır. Yazıçı onu torpağına, xalqına qarşı soyuq, Türkiyəyə can atan, öz şəxsi planlarını həyata keçirən bir xadim kimi təqdim et mişdir. Və bunu müəllif hətta sistemləşdirmişdir. Birincisi, o, İstambuldan qaçaq düşmüş bir jurnalist, mühərrir kimi yenə oraya üz tutur. İkincisi, vaxtilə Əli bəyə etibar edən, fəaliyyətinə şərait yaradan Hacı Zeynalabdin Tağıyev on dan üz çevirir. Üçüncüsü, Əli bəyin Bakıdan getməsində müxtəlif maraqların rolu vardır və islampərəstlikdə də gü nahlandırılır. Dördüncüsü, hər kəs fərdi fəaliyyətilə ictimai arenada görünmək istəyir. Mir Cəlal Əli bəyin şəxsiyyəti ______________________ 183 ---------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|