A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bu gün nəsr yaradıcılığının qabaqcıl nümunələri göstə rir ki, yazıçı sərbəstdir, sxematikliyi qəbul etmir, hadisələr istənilən məqamlarda dəyişilir, yeni hadisələr gəlir və oxu cunu daima intizarda, maraqda saxlayır. Digər iradlar da təxminən sosializm realizm ədəbi metodundan törəmə rəylərdir. Romanın bir maraq doğuran və müasirləşdirən keyfiyyəti yalnız Sabir Tahirzadənin ətrafında hadisələrin cərəyan etməməsidir. Bakı, Tiflis, Şamaxı ətrafındakı olaylar, obrazların taleyi, ədiblərin fikirlərindəki qeyri-yek- nəsəklik və ilaxır yazıçının xüsusilə, proqnozlaşdırdığı ide yaları açır, hətta son nöqtəni qoymur...Çünki praqmatik süjetdə təsvir predmeti və psixoloji metillopik-əlaqəlilik başqa formalarda təzahür edir, obrazlar əşyalaşır. Roman da ideyanın (fikrin) psixoloji-sosioloji "açılışı” dialoqlarda verilir. Dialoq ümumiyyətlə, Mir Cəlalın yaradıcılığında əsas yer tutan üslubi elementdir. Bunun vasitəsilə obraz lar həm səciyyələnir, həm də müəllif təhkiyəsini tamamlayır. Roman janrının nəzəriyyəsindən danışan ədəbiyyatşü naslar, xüsusilə, M.Baxtin F.M.Dostoyeviçidən bəhs edər kən "dialoq - roman" anlayışının adını çəkir, "Sokrat dialo q u n u fərqləndirir: "Sokrat dialoqu"nun iki əsas üsulu: "sinkriza" və "anakriza"dır. M.Baxtin yazır ki, sinkriza de dikdə, müəyyən bir predmetə olan müxtəlif nöqteyi-nəzər lərin müqayisəsi başa düşülür. Bu dialoqda söz və fikirlə rin müqayisəsi texnikası əhəmiyyət daşıyır. Anakriza isə həmsöhbətdən söz almaq, sözə qoşulmaq, fikrini ifadə et məyə, yeri gələrsə sona qədər söyləməyə təhrikləyir. Mir Cəlal elə "Bir gəncin manifesti"ni dialoqla başlayır. Və iki uşaq arasındakı dialoq sonralar konfliktə "açar" olur. "Yo lumuz hayanadır"da ilk səhifədə dialoq verilir: - Nə xəbər var? _______________________ 212 ---------------------------------------- - Sağlıq - səlamətlik! - Genə, az-çox? - Mətləb uzundur, nəyin danışım? - Necə bəyəm? - Eşidərsiz, Allah qoysa özünüz eşidərsiz. - Bir balaca ucundan-qulağından!!". Bu, təsadüfi səciyyə daşımır, romanın süjeti boyu ha disələrin mahiyyətini açmağa yönəlir. Sabirdən götürül müş bu dialoq şəhərdəmi, bölgədəmi - harada olursa - in sanları sərvaxtlığa, nəyinsə baş verməsinə hazırlayır. Tahirzadə ilə Mirzə Abbasqulu arasında uzun bir dia loqda iki həmfikirin: Abbas Səhhətlə Ələkbər Sabirin məf kurə birliyi açılır. Amma bu dialoq personajların bir-birin- dən söz almasına xidmət göstərmir. Tahirzadənin Axundla dialoqunun mərkəzində onların bir-birlərindən söz almaq istəyi dayanmışdır. Axundun bic- məkirli sözləri Tahirzadənin sərbəst və məntiqli cavabları ilə tamamlanır. Axund Tahirzadənin ərizəsini Seyidə verir, o isə kağıza nəsə yazır, üzünü Axunda tutur, yəni müsahi bin yaşını, işini, təhsilini öyrənmək istəyir. Bu sükutu Ta hirzadə başa düşür, təmkini pozmur. Sonra Seyid Tahirza dənin xəttinə baxır: - Bu çeşidli xətti siz harada öyrənmi- siniz? - Bən də Xorasanda iki dəfə olmuşam. Xətlərə bələ dəm. - Ziyarət ya ticarətmi? - Həm ziyarət, həm ticarət. Qohumlarımız var idi. Yo lum düşürdü... Dialoq davam edir. Axund da qoşulur. Axund daha də rinə gedir, siyasətə, haqq yoluna çıxır. Tahirzadə konkret sözünü kəsir. _______________________ 2 1 3 ---------------------------------------- Axund ağa, bu sözdür, haqq yolunda heç bir müza yiqə yoxdur. - Afərin, afərin, haqq yolunda! - Xeyr, haqq yolunda bən də canımdan, canımdan keç məyə hazıram! Dilim, qələmim, qüvvətim, lazım olsa ca nım, qanım ilə elə haqqa xidmət etməyə and içmişəm. Ye nə də içə bilərəm..." Romanda dialoqlar əsasən Tahirzadə tərəfindən quru lur: Məsələn, Əhməd Kamal çox səciyyəvidir və iki dünya görüşü, iki milli mənlik şüuru açılır. Əlibəy Hüseynzadə ilə Mirzə Cəlil arasındakı dialoqda bu məsələ daha dərin ma hiyyətlə sonuclanır. Biri "Fyuzat"çı, digəri "Molla Nəsrəd din’^ . Hər iki fərd istər mətbuat tariximizdə, istərsə icti mai fikrin inkişafında misilsiz rol oynamışdır. Mir Cəlalda dialoq hadisələrin gedişini ağırlaşdırmır, əvəzində iki, yaxud üç müsahib fikirlərini sərbəst söyləyir. Bu üslubi gediş romanda hətta bir fəsli əhatə edir. Məsə lən, "Sorğu-sual" - dialoq lakonik və məqsədin ritorik şər hinə ağırlıq gətirmir. "Yolumuz hayanadır" romanında təsvir də geniş və mənaçalarlıdır. Və bu üslubi keyfiyyət yazıçının yaradıcılı ğı üçün xasdır. Xatırlatsaq ki, hadisələr təbiətin qoynunda, dənizin, çayın, dağın və s. ətrafında baş verir - müəllif üçün təsvir elə bir çətinlik törətmir. Roman əsasən şəhər də, divarlar arasında, iki dialoqda xarakterlərin səciyyə ləndirilməsinə yönəldilmişdir. - Mir Cəlal antitezalarda, mübahisələrdə qroteksiliyin çərçivəsini gözləyir, fərdi təs vir boyalarına üstünlük verir. Hacı Rəsulun arvadı Münəv- vər xanımdakı kübarlığa meyletmə, özünü kişisinin gözün də əzizləmək həvəsi; Əntiqənin müəmmalı gəlişi onun özünə diqqətini əyaniləşdirir. Oxuyuruq: "Münəvvər xanım ______________________ 2 1 4 -------------------------------------- qapı-pəncərəni örtüb, sement döşəmənin sərin yerində qı çını qıçının üstünə aşırıb kart falı açırdı. Niyyəti ondan iba rət idi ki, görsün Hacı onu çox istəyir, ya Çərkəz qızı Na ziləni. Evin sükutu, sərinliyi, hərdənbir işıq axtaran milçək lərin zəif səslə uçub pəncərədən getməsi Münəvvər xanı ma ləzzət verirdi. O, günlərlə cənnət kimi yaylaqlara, bağ lara getməkdənsə, şəhərdə qalıb tənha otağında səhər-ax şam ərini qəbul etməyi üstün tuturdu. Bəzən də gün qal xanda süpürgə götürüb ərini və milçəkləri otaqdan çıxar dandan sonra əllərini yana açar, başını yumşaq balınca qoyar, türkmən xalçasının rahat-farağat elə uzanardı, gö rən deyər çarmıxa çəkilib. İstinin bu vaxtında qapıları ör tüb gecənin sərinliyini evdə saxlaya bilməsinə bir hünər kimi baxıb xoşlanar, ərinin, ümumən kişilərin belə yaxşı lıqları dərk edib qiymətləndirməməsinə təəssüf edərdi". Yazıçının plastik təsvir, obrazın cinsinin davranışına xas ədalarını canlı verməsi oxucu yaddaşı üçün kifayətli- dir. Daha bir təsvirlə kifayətlənəcəyəm. Bəndalı ayrılıqdan sonra anasının yanına, dədə ocağına gəlir. Amma suçu ucbatından narahat olur, hissləri kövrəlir. Bu məqamlarda obrazı yalnız təbiətin gözəlliyi, duyğululuğu oyandıra bilər. Oxuyuruq: "Belə sakit, aylı gecələri Bəndalı özü çox sevər di. O, bu gecələrdə sanki daha çox yaşamış, çalışmışdı. Belə vaxtlarda bəzən mal itirib örüşləri gəzərdi, bostanda dizəcən çirməkli, bel əlində arxdan-arxa hoppanır, bənd bərkidər, su açardı. Yayda, xırmanda taxıl oğurlanmasın deyə, küləş üstündə uzanıb isa-musa quşunun çağırışları nı ləzzətlə dinlərdi. Görünməz, ancaq səsindən seçilən durna karvanlarının "Bağdad ellərinə" uçduğunu həsrətlə xatırlayardı. Özü də hiss etmədən yuxu gözünə dollar, kir- _______________________ .2 1 5 _______________________ Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|