A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
hüquqları tapdanılır. İctimai ədalətin adi əlamətləri belə, nəzərdən itir, quru şüarçılıqla sonuclanır. İslam aləmində ədalət prinsipi müəyyənləşdirilmişdir. İslamşünaslar bir neçəsini qruplaşdırmışlar; məsələn: - Bizi əhatə edən aləm - varlıq Tanrının nəzarətindədir. Hərcmərclik törətməməlidir. İnsan yalnız özü barədə dü şünməməlidir. - İnsanların törətdikləri fəsad işlər Tanrıya bəllidir, be lə halda hamı onun qarşısında cavabdehlik daşımalıdır. - İnsanlar torpaqdan yaranmışdır və torpağa da qovu şacaqdır: varlısı da, kasıbı da, tiranı da, ədalətlisi də. Nə ticədə heç bir fərd digərindən ya əskik, ya da artıq olma malıdır. - Varlığın bütün ünsürləri Tanrının onlar üçün müəy yənləşdirdiyi ədalətli hədlərdən və qanunlardan kənara çıxmamalıdır. Bu prinsiplərin sayı çoxdur. Məşhur islamşünas Möh sün Qiraəti maraqlı tədqiqatları ilə ədalətin ictimai-mənə vi köklərini araşdırmış və yazmışdır: "Dünyaya və insana münasibət ədalətin qəbulu üçün olduqca əlverişli bir zə min yaradır və yalnız mühit, ictimai quruluş və fərdi ehti raslar bu zəmini aradan qaldırır” . Orta əsrlərdə ədalət artıq əxlaqi və sosial təlim kimi formalaşmışdı; təbii ki, Qurani-Kərimə əsaslanmışdır: Şər ti deyək ki, birincisi, tərifdə, tənqiddə ifratı aşmamaqdır. Obyektivlik hissindən uzaqlaşmamaqdır. Hədsiz tərif, yer siz tənqid insanların psixologiyasına və cəmiyyətin inkişa fına mənfilik gətirir. Həzrət Əli buyurmuşdur ki, əgər birini layiqli olduğundan artıq tərif etsəniz, yaltaqlıq etmiş olar- sız. Əgər lazımi dərəcədə tərifləməyə cəsarətiniz çatma sa, deməli, ya aciz, ya da paxılsız. _______________________ 204 ---------------------------------------- İkincisi, iqtisadi məsələlərdə ədalətlilik unudulmamalı dır. Belə ki, insanın maddi və mənəvi ehtiyacları ən sonra dövlət səviyyəsində ödənilməlidir. Bu gün bu təlim barədə fikirləşməkdə əzab çəkməmək qeyri-mümkündür. Əvvəllər tarix dərsliklərində bir şəkilli zərb-məsəl vardı: "Yeddisi xışla, biri qaşıqla". Bir həqiqətdir ki, cəmiyyətimizdə bu iq tisadi məsələnin həllinə diqqəti daha çox yönəltmək lazım gəlir. Ağır fiziki və zehni əməklə yüklənmiş insanlar çətin halətdə yaşamaq məcburiyyətində qalır. Sokratdan soru şurlar: - Yemək üçün hansı vaxt daha münasibdir? - Yeməyin varsa acanda, yoxsa tapanda... Üçüncüsü, bölgü məsələsində ədalətin gözlənilməsi dir. Ölkə büdcəsindəki vəsait əhali arasında obyektiv, düz gün - ədalət prinsipiylə bölünməlidir. Təəssüf ki, bu gün belə deyil, nəticədə hər bir vətəndaş müxtəlif bölgülərə məruz qalır.Orta təhsilli sıravi polis alimdən, həkimdən, mühəndisdən qibtəedici qədər artıq əmək haqqı alır. Gə lin, ayıraq məmləkətdəki zehni gərginliyini nəfa vermək, yaşatmaq ehtirasını ortaya qoyanın aqibətini. Həzrət Əli buyurmuşdur ki, ölkənin ən ucqar nöqtələrinə, ən yaxın məntəqələrə ayrılan miqdarda vəsait verilməlidir. Ədalət insanın cövhərində doğulan, formalaşan və genlərlə ötürü lən bir hissdir, dəyərdir. O zaman pozulur, o fərdin nəfsi, şöhrətpərəstliyi - mənəvi iştahı; o adamın öz qohum-əqrə basını, dost-tanışını, həmyerlilərini - sosial naqisliyi özünə diqtə edir! Və bununla ədalətlilik aşağıdan başlayaraq yu xarıya qədər parçalanır, ovulur və itir. Və bununla da insan vəzifəsindən asılı olmadan Tanrısından uzaqlaşır. Allah isə ədalətli olanları sevir! Psixi analiz göstərir ki, insan müxtəlif dini aspektlər ar- _______________________ 2 0 5 _______________________ xasında gizlənsə də, əslində bu aspektlərin nəticələri ey nidir. Belə ki, insan həyatı, onun reallığı Buddanın, Xristo- sun, Sokratın ideyaları arxasında gizlənsə də, son nəticə də: məhəbbətə, ədalətə, həqiqətə can atmaqdır. Romana qayıdaq və ədalətin tapdanmasında nata mamlıq kompleksinin daha bir diqqəti cəlb edən prosesini xatırlayaq. Mir Cəlal bu məqamı əsərə daxil etməkdə tarix lər boyu qanunların şahlar, tiranlar tərəfindən idarə olun masını xatırladır. Niyə belədir? Qanun şah deyil? Şahdır! Bu, o vaxt yaranır, hakim dairələr hakimiyyətlərini qoru maq üçün bir sıra əsas dayaqları əllərinə alırlar, bunlardan biri məhkəmə sistemidir. Dövlət (hökümət) o yerdə çat ve rir - ədaləti müdafiə etmir; deməli, bu nöqtədə ehtiyatlı ol maq lazım gəlir. Məşhur fransız sosioloqu və filosofu Şarl Monteskye (1689-1755) "İran məktubları” əsərində qayda- qanunların hansı mühitdə və məkanda işlənməsi, yaxud, əksinə məsələsinə toxunmuşdur. İki şərqli Qərb və Şərq ölkələrində hökm sürən qayda-qanunların, sosial-hərc- mərcliyin xaotikliyinə istehza edir. Hərçənd, filosof belə bir pozuntunu xalqın xarakteri, mənəviyyatı, idarə üsulu, iq lim, torpaq və sairlə bağlayır və amillər inkar olunmazdır. Lakin ən ədalətli ölkələrdə məhkəmələr qanunları pozur lar. Mir Cəlal romanda "Ədalət məhkəməsi" fəslində həm insanların, həm də cəmiyyətin daxili aləmini və puçluğunu qabarıq verir. Mən deyərdim, əsərin ən kövrək dramatik yeridir. Məhkəmədə hakim və prokuror haqqın tərəfində dayanmaq iradəsini iki məfhuma hörmətində təcəssüm et dirməlidir. Ana və Vətən. Mühakiməyə məruz qalanlar anaların övladlarıdır, Vətəni yaşadan övladlarıdır. Haqsız cəza "müqəssirdə” , xüsusilə Vətəndən uzaqlaşmaq, la- qeydləşmək hissi oyadır. Minlərlə soydaşlarımızın Vətən _______________________ 206 ---------------------------------------- lərini tərk etməsi fikrimizin təsdiqidir. Bacısı üstündə Hacı Rəsul tərəfindən şərə-böhtana düçar qalan Bəndalıdan öncə, əzab çəkən onun anası Məsmə arvaddır. Mir Cəla lın anaya müraciəti-ricəti ədalətin bədii təsvirində kədərli bir başlanğıc olmaqla yanaşı, başlanacaq fəlakətin xəbər darlığıdır: "Heyhat! Qoca dünya, bəzən öz gərdişini sərt bir sükut, daş bir ürək, kor məntiq, daimi bir amansızlıqda keçirən qoca dünya kimsə ilə hesablaşmır. Zaman vəhşi bir təlatüm kimi bütün sahilləri aşıb hər şeyi ağzına alır, kükrəyən dağların səsindən göylər də fəryadları eşitməz olur. Ən müdhiş fəlakətə düşəndə də ana qəlbi böyük dür!.." Məhkəmənin gedişi inandırıcıdır, insan taleyilə cəmiy yətlərin oynaması həqiqəti nəzərə çarpır. Mir Cəlal ən xır da detallarına qədər təsvir etmişdir və mənə Lev Tolstoyun "Anna Karenina"sındakı məhkəmə səhnəsini xatırlatdı... Haşiyəyə çıxardım ki, romandakı detallar mənə elə XXI əsrin müstəqil dövlətimizdəki bir sıra məhkəmə haq sızlıqlarını xatırlatdı...Və böyük yazıçımızın uzaqgörənliyi nə heyrət kəsildim... Hakimlər hər bir məmləkətdə eyni zahiri görkəmdə və xarakterdə doğulurlar. Fərqlər də ciddi deyilmiş. Belə "bənzərlikdir - insan taleyinə biganə yanaşır; əvəzində qa nunların özünü cəzalandırırlar". Romanda oxuyaq və dü şünək: "Hamı boynu zəncirli, keşişsifət, uzun, çalsaqqal, qara paltar kişinin ağzından çıxacaq hökmün nə olacağına müntəzir idi. Hakimin zahirinə, quru, arıqca sifətinə, eh malca hərəkətlərinə baxırsan, qocalara məxsus nazik, tut qun səsini eşidirsən, deyirsən bunun başı gora titrəyir, heç toyuq başı kəsməyə, bəlkə də o, məhz belə bir təsəv vür yarada bilməyinə görə burada oturmuşdur". _______________________ 2 0 7 _______________________ Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|