A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
dindən xəbərdardır, mollaları pis tanımır. Yazıçı obyektiv mövqedə dayanır və Hacı Rəsulların üzərindən qələm çək mir: "Yalançı mollalar indiyəcən şəriəti düz anlatmayıblar. Tərsinə şərh ediblər. Onlar molla deyil, mollanümalardır. Şəriət ünas tayfasına dərsi haram buyurmur. Xeyr, əsla! Şəriət sahibi deyir oxu, elm kəsb elə, bəşərtəha isməti, ir- zi, namusu mühafisə elə! Bəli, əsl Allah kəlamı budur! Yox sa ki, avamlıq? Xaçpərəst qızları oxuyub, baxıb görürsən olub sənət sahibi, bizimkiləri çadra altından buraxmayıb lar. Xaçpərəst gedib qabağa, biz qalmışıq dalda’’...Bu ya naşmada ictimai dünyagörüşünə iki münasibət qabarıqdır. Birincisi, dinə, onun daşıyıcıları olan mollalara, yəni ideo loqlarına münasibətdir. Hacı Rəsul və digər varlılar, yəni maddi imkanlılarda dinə ehtiyac vardır və o, bir müsəlman olaraq ibadət etməli, molla məclisində də iştirak etməlidir. Digər tərəfdən, Hacı Rəsul dinə bələddir ki, açıq-aşkar mollaların ifşasından çəkinmir. Psixatorlar təsdiqləyirlər ki, oriyentasiya sisteminə ibadətə ehtiyac daxilən insana xasdır və maraqlıdır ki, "ideallara” məliklik barəsində se çim aparmaqda insan sərbəst deyil. Buna baxmayaraq, in san varlıq kimi müxtəlif dövlət, yaxud şəxsi qurumlara (təş kilatlara) qulluq etməkdə, hətta fəsadlar törətməkdə sər- bəstdir.Məşhur psixoloq E.Fromm yazır ki, bütün insanlar - "idealistlər" fiziki təminatların hüdudlarından kənara çıx mağa can atırlar və onlar hansı ideallara inanmaları ilə fərqlənirlər. İnsanda ən yaxşı kimi - ən iblisanə təzahürlər də mahiyyətcə ehtirasın hərəkəti deyil, onun "idealizmi nin", onun ruhunun ifadəsidir. Hacı Rəsul da istisnalıq yaratmır və istədiyi idealı, is tədiyi dini hissi dəyərli hesab etmək səlahiyyətindədir. O məhz seçim qarşısında dini qəbul edib, ibadətindən də qalmır. Çünki E.Fromm demişkən: dini tələbatlar olmayan _______________________ 166 ---------------------------------------- insan yoxdur, lakin bu, onun təzahürünün spesifik komp leksi haqqında bizə heç nə demir...İkincisi, maarifçiliyə, öz millətinin övladlarına işıqlı münasibətdir. Hacı Rəsulun Əntiqəni şəhərə aparmasına gəldikdə səhv addımdır və sonra bu qızdan necə və hansı məqsədlə istifadə etməsi sonrakı işdir. Ola bilsin ki, Tahirzadə sonuncudakı məkri fəhmən sezmişdir və haqlıdır. Lakin fitri istedada malik Əntiqənin müğənni kimi yetişməsi, ictimaiyyət arasına çı xarılması baxımından Tahirzadə səhv edə bilər. Bizim bö yük müğənnimiz Şövkət Məmmədova İtaliyada təhsil al- mamışmı? Hacı Rəsulun bizi xaçpərəstlərlə müqayisəsin də yazıçı uzaqgörənliyinin üstündən yan keçməməliyik. Sovet dönəmində bunun şahidiyik, müstəqilliyimiz vaxtı Hacı Rəsulun ideyasının nə qədər düzgün olduğunu gör dük və yoxluğumuzun acısını çəkdik. Hacı Rəsul(lar) mən fi kontekstdə götürülməməlidir və tənqidin münasibətinə inanmağa dəyməz. Onda sosial şüur inkişafdadır, çünki, düşdüyü ictimai mühit onu savada, əxlaqi priyomlara (mənfisi də var) yiyələndirmişdir, hərçənd, bunlar gündə lik, adi müşahidə və təcrübə səviyyəsindədir. Onun gün dəlik fəaliyyətinə daxildir. Bu obrazda əxlaqi qiymətləndir mə müəyyən baxımdan dərkedicidir. Şəxsi maraqlara söy kənəndir, ona görə də dərketmə elementi tənzimləyici his sə, əmredici psixologiyaya tabedir. Biz deyə bilərik ki, Mir Cəlal Hacı Rəsulu mənfi obrazların "ehtiyat skamyasında" otuzdurmaq istəməmişdir. O, cəmiyyətin mövcud vəziyyə tini, hətta irəliyə inkişafını da görür, kimin nəyə ehtiyacın dan da halidir. Müəyyən mənada yazıqdır bir insan kimi: Övladı olmur və bunu etiraf edir. Əntiqənin anası Məsmə elə sadəlövh də təsiri bağışlamır, "Manifesf'dəki Sona ar vadın "bacısıdır". Hansı ki, onun iki oğlundan biri Gəncə şəhərini seçmişdi, Bahar isə kənddə idi. Məsmənin oğlu ______________________ 167 --------------------------------------- və qızı var, oğlu Bəndalı Bakı şəhərinə üz tutur. Lakin Məsmədə kəndə qapılmaq, qızını gözünün qabağında gör mək hissi güclüdür "Əlbəttə ki, Məsmə bütün yoxsul ana lar kimi uşağının xoş güzəranına, çörəkli qapılarda qalma sına razı idi...Hacı Rəsul kimi mötəbər, çörəkli adamın ix tiyarında, oxumaqda qalmağı xoş idi. Ancaq burası var ki, Hacı Rəsul Şamaxıda deyil, odur ey, lap uzaq şəhərdə, Bakıdadır...Bakı da Allah bilir necə şəhərdir"...Məsmə həm də Hacı Rəsula müsbət yanaşır, bununla o, özünü maarifsevər qadın nəzərində verir. Məsmə Tahirzadə ilə görüşmək, onunla məsləhətləş mək məcburiyyətində qalır və onun dükanına gəlir, arala rında dialoq olur. Tahirzadə ilk istiqaməti "Molla Nəsrəd d in in tanışlığına yönəldir. Bu epizodda Tahirzadə jurnalın təbliğatçısına daha çox oxşayır. Amma o, Hacı Rəsulu ta nımadığını deyirsə, eşitdiyini də gizlətmir. Əslində o, elə bir vücuddur ki, daha çox öz real müşahidəsinə əsaslan malıdır. Qeyd edək ki, Məsmənin tərəddüdlərinə sadəlövh ya naşmamalıyıq. Onun özünə xas həyat, məişət düşüncələ ri vardır və bu məqamlarda Tahirzadəyə haqq qazandır mır: "Əntiqə Hacı Rəsulun nəyinə lazımdır? Burada iman, güman çox yerə gedə bilər. Çox söz demək olar. Ən ağırı, ən axırı Məsmənin fikrincə, bu idi ki, Hacı qızı böyüdüb özünə arvad edə bilər. Yəqin Mirzə Ələkbər dönə-dönə "Hacının məqsədi" deyə elə buna işarə edir". Mən Məs mənin belə bir fikri üzərində dayanmaq istərdim. Şəxsi fi kirlərim kontekstində. Əntiqəyə qarşı müqavimətdə pis niyyət görünmür. Azəri qızının namusunu qorumaq vacib dir və Tahirzadə belə bir narahatçılıqdan çıxış edir. Çünki cəmiyyətdəki əxlaq və əxlaqi münasibətlər insanın xarak terinin içərisindən doğur və təzahürdə "əxlaqi fəaliyyət" _______________________ 168 ---------------------------------------- anlamını şərtləndirir. Etiklərin göstərdiyi kimi: Bu fəaliy yətdə tarix - subyektinin - insanın əxlaqi fəallığı obyektlə- şir, onun əxlaqi seçimi həyata keçir. Və fədakarlıq, xeyir xahlıq, şüurluluq, intizamlılıq və s. keyfiyyətlər onun tərki bində çıxış edir. Əxlaqi fəaliyyətin yadrosu əməldir, bir tərəfi fəzilət, o biri tərəfi qəbahətdir. Ona görə ki, əxlaqi məqsədlər, me- yillər təcəssümünü tapır, Tahirzadə öz əməlində əməli-sa- leh şəxsiyyətdir, vətənpərvərdir və dünyanın gedişinə bə dii qiymətlə yanaşmışdır. Təəssüf ki, Sovet ideologiyası nın qurbanlarına çevrilən milli ədəbiyyatşünaslarımız Sa biri klassik dinsiz, ateist kimi gənc nəslin yaddaşına ötür müşlər. Bu, hətta ədiblərin yaradıcılığına da sirayət etmiş dir, Mir Cəlalda da bu meyl sezilir. Sabir dini təhrif edən ləri, ona şəxsi mövqe və tələbatlardan qiymət verənləri tənqidə tutmuşdur. Hacı Rəsula münasibətində bu, hiss olunur. Tahirzadənin Hacı Rəsula və eləcə də digər adam lara münasibətinin bədii həllində (mənfi mənada) günah kar dövrün ideologiyasının təsiridir. Onun münasibətlərin də həm obyektiv, həm də subyektivlik özünü göstərir, gö rünür, yazıçı çətinlik qarşısına çıxmışdır. Məlumdur ki, mü nasibətlər mövcud sosial birliyin obyektiv vəziyyətinin ifa dəsidir, insanın həyati fəaliyyətinə haqq qazandırır. Tahir zadə artıq püxtələşmiş, tanınmış ziyalıdır, şairdir, Molla Nəsrəddinçidir - bu isə Mir Cəlalı ehtiyatla yazmağa təhrik etməyə bilməzdi. Obyektivlik meyarından yanaşsaq, Ta hirzadənin fərdlərə, lap mühitə əxlaqi münasibətində bu iki: obyektiv və subyektivlik yox deyil. Obyektivlik - başqa larının mənafeyinə toxunacaq real, maddi hərəkətlərə çev rilir, cəmiyyətdə adamların sabit əlaqələrinin nöqteyi-nə zəri olub ayrıca, fərdin iradəsindən asılı olmayaraq təşək kül tapır. Belələri eyni zamanda subyektivdir - niyyətləri, _______________________ 169 --------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|