A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
lətlərindən başlayaraq yetişdiyini, kənd həyatının ağır və ziyyətini və bəzi ziyalılarımızın heç də kənarda qalmadıq larını, habelə bu boşluğu görən həmin demokrat ziyalıların Bakıya üz tutmasını, haradasa nicat yolunun bu neft şəhə rindən qaynaqlandığını təsvir etmişdi. Məlumdur ki, Şamaxı maarifçiləri, o cümlədən, Seyid Əzim Şirvani, Abbas Səhhət, Mirzə Ələkbər Sabir, Sultan Məcid Qənizadə və digərləri müxtəlif illərdə Bakı ilə əlaqə saxlamış, hətta məktəblərdə dərs demiş, dərsliklər yaz mışlar. Mir Cəlal Sabiri istisna etmir və romanın süjetini onun üzərində qurur. Bu, yaradıcılıq üslubudur, yazıçının maraq dairəsidir. Romanın ilk səhifələrində "Molla Nəsrəddin" jurnalının adının hallanması əlbəttə, Sabirlə bağlı olmalı idi və Şamaxıda yeganə şair idi, jurnalda müntəzəm çap edi lirdi. Şair kiminlə rastlaşmalı idi? Yazıçı istəsəydi Abbas Səhhəti xüsusi planda önə gətirərdi, halbuki sona qədər onu görmürük. Müəllif oxucunu Hacı Axundla qarşılaşdırır. Bu sima Şamaxı bölgəsində nüfuzlu din xadimidir. Gəlin, bu günün zehniyyətiylə yanaşaq. Sovet ideologiyası din xadimlərini gözdən salmaqda idi. Hərçənd, yazıçı bu müs təvidən çıxmamışdır. Lakin dinə xurafat abı-havası gətirən Hacı Axundlar məhz Tahirzadələrlə qarşı-qarşıya gəlmə- liydilər. Hacı Axund elə-belə şəxsiyyət deyil və o, Mirzə Ələk bər Tahirzadə ilə mübahisəyə qoşula bilər və elə də var. Amma o, tək deyil, Mirzə Abbasqulu kimi həmfikrilə oxucu qarşısına çıxar. Oxuyuruq: "Mirzə Abbasqulu isə Büllürni- sə xanımın xilafına olaraq şair dostunun düşüncələrinə çox həssas idi. Onun "öz aləminə” getdiyini duyan kimi səsini kəsir, heç nə demir, hətta bir hərəkət də etmirdi. Münasib bir vaxt düşən kimi çəkilib gedir, dostuna mane ______________________ 158 ---------------------------------------- olmamağa çalışırdı". Deməli, Sabir məhz tarixi simalarla deyil, bədii surətlə bir yerdədir. "Yolumuz hayanadır" romanının ilk səhifələrində artıq yazıçının mühüm ideyası: Azərbaycanı başdan-ayağa bü rüyən ədalətsizlik, haqsızlıq sindromunda nə gözləyir? Milli ziyalılarımız nicat yolunu tapa biləcəkmi? Obrazlar bu mühiti dioloji tərzdə qavramaqda haqlıdırlarmı? Bax, bu üç sual romanın poetikasının bir xəttini təşkil edir. Biz təhlili mizdə bu "üç sual - tezisə" cavab axtarmağa çalışacağıq. Əgər məqsəd, qayə belədirsə, Mirzə Ələkbər Tahirzadə- nin tezliklə Bakıya müəllim sifətilə işləməyə getməsində yazıçı düzgün hərəkət etmişmi? - Sualının təfərrüatına varmadan müsbət cavablandırıram. O, ictimai proseslərin içərisinə getməklə, bütün bədii yükü "tək özü daşımadığı"- nı göstərmək istəmişdir. Mir Cəlalın bu niyyətini görünür, müasirləri tənqidçilər anlamaq həvəsinə düşməmişlər. Mir Cəlal sakit, özünəməxsusluqla pıçıldamışdır ki, mən Sabir haqqında roman yazmıram, o əsərimin əsas qəhrəmanı dır, çünki, odur satirası ilə yaxın Şərq despotizmini, əda lətsizliyi, insan hüquqlarının tapdanması əleyhinə söz sa vaşına çıxan! Və "ədalət deyilən böyük bir aləmə qovuş maq, bu aləmin feyziylə bəxtiyar olmaq üçün çırpınmışdır". Mir Cəlal elə bir iddiada da olmamışdır ki, Mirzə Ələk bər Bakıya məşhurlaşmaq üçün getməlidir. Zahirən bu fik rə meyl yox deyil, lakin Bakıda mətbuat bolluğu, maarifçi lik - xeyriyyəçilik cəmiyyətləri və daha vacibi ziyalılarla tə masda onun yaradıcılığı yeni vüsət alacaqdır. Xüsusilə. "Molla Nəsrəddin"ə Mirzə Cəlil tərəfindən cəlb olunması optimal ümid doğurur. Mirzə Ələkbər hərçənd, Bakıya gəlməzdən əvvəl də dövrün işıqlı və kölgəli cəhətlərini yaxşı idrak edirdi və tək cə şeirlərilə deyil, düşüncələrilə də təhlil edirdi və yolları _______________________ 159 --------------------------------------- görməyə çalışırdı, M.Cəlal yazırdı: "Tahirzadə tarixin bu dönüş məqamında üz-üzə duran iki dünyanı aşkar görür dü. Görürdü ki. yerin dərinliyindən kükrəyib qalxan bir qüvvə ağırlıqları aşırmaq, alt-üst etmək istəyir. Görürdü ki, dəzgahlardan fabriklərə, fabriklərdən küçələrə, küçələrdən şəhərlərə, şəhərlərdən ölkələrə keçən, getdikcə Aləmi çuğlayan hərəkat zülmət aləmini ağır bir məzar daşı kimi itələyib keçmişin girdabına salmaq, dünyanı yaz göyləri kimi aydın və şəffaf görmək istəyir". Təbii ki, Sabir dini xurafatın əhatəsində hələlik öz ni cat yolunu dəqiqləşdirməkdə acizdir. Digər tərəfdən: azə- ri-türk müsəlmanları bu yolu tapıb reallaşdırmaq üçün bir gə dilə - fikrə gəlmək iqtidarına malikdirmi? Məncə, yazıçı irəli sürdüyümüz tezisdə suala cavab axtarmağa çalışır və təəccüblüdür ki, niyə məhz romanın adının sonunda ”?" işarəsi yazmamışdır? Çünki, suallı fikir açılmır, əslində təhrif olunur. Əgər biz roman janrının nəzəriyyəsi baxımın dan əsərə yanaşırıqsa, məşhur rus ədəbiyyatşünası M.Baxtinin bir fikrini xatırlatmaq lazım gəlir: "Ənənəvi - monoloji (homofonik) roman" və "dialoji (polifonik) ro man". Homofonik (təksəsli) romanların əsas xüsusiyyətlə rini M.Baxtin bu tipli əsərlərdə tək bir hakim səsin, hakim mövqenin mövcudluğunda axtarır. M.Baxtin fikrinin şər hində göstərir ki, romanların qəhrəmanları öz səsləri, öz ideyaları və mövqelərinə birlikdə - bu müəllif mövqeyinə daxildir və ondan asılıdır. Belə bir mövqedən əsərə yanaş malı olsaq, tezislərimizə "açar"ın əlverişliyi monolojimi, yoxsa dialojimi növə aidiyyatını dəqiqləşdirməliyik. Müba hisəyə (məqsədimiz bu deyil) əlyeri qoymadan deyərdim: "Yolumuz hayanadır" romanı dialoji, çoxsəsli əsərdir. Mir Cəlal ilk romanında olduğu qədər də bu əsərdə ideya irəli sürür: İnsan - onun Məsmə kimi sadəlövh adam- _______________________ 160 ---------------------------------------- lari da var - Tahirzadə və Hüseynzadə, Mirzə Cəlil və Məmməd Tağı dünyagörüşündə ziyalıları da həmçinin. Bu şəxslərin maraqlıdır ki, səsləri - fikirləri - qənaətləri çox məsələlərdə üst-üstə düşmür. Yazıçı bu insanları öz iş ba şında, dialoqda, yaradıcılıqda və sairdə təsvir edir və ide ya birliyində ayrılırlar. Bir üstün cəhət olaraq M.Cəlal ide yasının bir yazıçı kimi həllində subyektivlikdən qaçır, ona görə ki, bədii məsələyə (ideyaya) kateqorial tərzdə yanaş mır. Müəllif çətinlik qarşısındadır: Bir-birini rədd edən, bu dərəcədə də laqeyd qalan, yalnız məişət problemlərini fi kirləşən bu millətin taleyini nə gözləyir? Əgər doğulduğu Şamaxı mühitində Tahirzadə başa düşülmürsə, dükanda şey-şüy satmağa məhkumdursa - Məmləkətin nicat yolunu nə gözləyir? Mir Cəlalın böyüklüyünə bax ki, XXI əsrdə onun səxavətlə yaratdığı Tahirzadə obrazının xələfləri ey ni cür həyatı yaşamaqdadılar! Tahirzadə nicat üçün Bakı ya gəldi, biz müasirlər isə daha Bakıdan bezikib xarici öl kələrə: İstanbulu, Türkiyəni bəyənməyən bəzi obrazlarsa- yağı məhz həmin diyara üz tuturlar. Bu məsələdə Mir Cə lalın romanında təmizlənə bilən "ləkə” görünür. Bu məsə lədə Tahirzadə qəlbən millətinə yanan olmuşdur və onu ilk narahat edən də iki yerə parçalanmış azərilərin qaranlıq taleyidir. Hansı ki, bu gün də bu anlaşılmazlıq davam et məkdədir. Və alovu içində közərərək yazmışdı: İki qonşu bir-birinin milləti, hər ikisi bir peyğəmbər hümməti - təzad lı baxış: Mirzə Ələkbər hələlik bu məsələlərdə analitik ya naşma hissindən uzaqdır və ilahi şeirlər hələ dünyagörüş- lülük, filosofluluq, siyasətçilik və s. deyil və bunu yazıçı gizlətmir, Mirzə Abbasqulu ilə söhbətində işarə o mənada vurur və millətin nicatını proqnozlaşdırır: "Mirzə Abbasqu lu, sən çox xoşbəxtsən ki dil bilirsən, belə nadir vücudların əsarını çox mütaliyə eləyirsən. Bizlərə də yazığın gəlsin. _______________________ 161 --------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|