Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
61 “Qamusi-Frans vi”, “Qamusi-türki”, “Qamusül-al m” kimi çox g kli v çox faydal rl ri davaml limizd n dü k ona h r an r hm t v ükran v sil si olan ms ddin Sami yin s rf n sl n türk olmamas na gör , türklüy , türkçülüy etdiyi böyük xidm tl ri heç bir ciddi inc dayanmayan yanl dü ünc rl örtm çal lmamal r; m nc Fra erli ms ddin Sami b y üçüncü dövr türkçülüyünün böyük simalar ndand r. ms ddin Sami b yin türkçülüyünü, tta bütün türkçülüyünü isbat üçün, dig r d lill ri bir yana buraxaraq, yaln z “Qamusi-türki” ön sözünü göst rm k yet rlidir. 1 T krar-t krar oxunmas çox faydal olan bu “ fadeyi-m ram” vv ld n ax ra q r buraya daxil etm k ist dim. M qal mizd n rd tutulan ölçüy , bu d rli ön sözün ham s mad ndan b zi nöqt r üz rind durmaqla kifay tl m. Ümumi olaraq deyil bil r ki, dild türkçülük saslar ndan bir çoxu “ fadeyi-m ram”da aç ql q v q tiyy tl ifad olunmu dur. S ras g linc bir t find deyilir ki: “dilimiz türk dilidir, dil xas lü t kitab na da ba qa ad dü ünm k sdir. Dilimizd i dil n k lm rin ham da, hans dild n al nm olursa olsun, h qiq n i nm k v bilinm k rti il , türkc n say r.” ms ddin Sami b q r, tbuat q min m mur oldu. Bir il sonra, y ni 1873-cü ild ms ddin Sami b y “H dika” ad nda bir d rginin ba yazar r. Dem k ms ddin Sami b y, 23 ya nda bir d rginin ba yazar kimi q mi alaraq m tbuat h yat na at lm r. V ölünc q r, y ni 31 il o q mi lind n atmayacaq, m tbuat h yat ndan ayr lmayacaqd r. 1874-cü ild ms ddin b yi Trablüsq rbd d “Trablus” adl türkc , bc bir q zetin sahibi v ba yazar görürük. 1875-ci ild is stanbulda ilk günlük q zet olan “Sabah” yen sahibi v ba yazar olaraq ç xar r. Ancaq fikir v elm adamlar , idari v iqtisadi i rd ks n ba ar göst rm zl r: ms ddin Sami b y d “Sabah” n imtiyaz daha sonra mür ttib Mehran ndiy satma a m cbur olur. V bu erm ni mür ttib mür ttibxanadan imtiyaz sahibi yaz xanas na keçir, ms ddin y d ski i çisinin maa bir yazar olur! “Sabah” q zetind meydana g n bu q rib d yi iklikd n sonra, m lumat niz kimi geni v ngin olan ms ddin Sami b y ölümün q r mür ttib Mehran ndinin iqtisadi t zyiqi alt nda qalm r!!! ms ddin Sami b yin r smi v zif sin g linc , 1880-ci ild sk ri T fti Komisyonuna ikinci katibliy v bir az sonra ba katibliy yüks ldil n bu qoca yazar komisyonun ba katibliyi kimi kiçik bir i dözüml xidm t edib durmu dur. ms ddin Sami b yin türk m tbuat nda xidm tl ri çox çe idli v geni dir: müxt lif tarixl rd q zet v d rgiy ba yazarl q etdikd n ba qa, “Cib kitabxanas ” ad il qurdu u seriyaya t bi t elml ri, tarix v yaz üsullar ndan b hs ed n 14 kitab yeti dirmi , teatr il t lim üsullar na aid dörd kitab yazm v bir çox seçm söz v yaz toplam r. Unudulmamal r ki, bu h cm n kiçik rl r, “Qamusül-al m” kimi, “Qamusi-Frans vi” kimi, “Qamusi-türki” kimi böyük i rin haz rlanmas na v tamamlanmas na ng l olmam r. ms ddin Sami b y, bu xsi v ya toplama rl ri yazmaqla m ul ik n bir Fransa tarixi il be frans zca roman t rcüm sin d vaxt tapa bilmi dir. Bu romanlar aras nda Hüqonun “S fill r”i kimi d rli v uzun bir r d vard r. Sami b y “Quran” n t rcüm sin bel giri mi , Ancaq Osmanl hökum ti bu t bbüsü q tiyy tl qada an etdiyind n t rcüm etdiyi hiss ri m hv etm m cbur olmu dur! ms ddin Sami b yin yuxar da göst ril n rl ri n r olunmu dur. sil türkçülük bax ndan ön mli olan rl ri is n r olunmam r. Bir an vv l bas lmas hökum tin v milli mü ssis rin himm tind n gözl nil n bu d rli rl r bunlard r: 1. “Qutadqu bilik” (Vamberinin 1870-ci ild n r etdirdiyi m tnin t rcüm si v qeydl ri). 2. “Orhun abid ri”, (ön söz, m tn, t rcüm v aç qlama). 3. “L hceyi-Türkiyeyi M maliki-Misir”, (“Kitabül-idrak Lisanül- trak” il “Ettühf tiz-Z kiyy fil lü tit Türkiy ”d n al nm .). Sami b y m rhumun türkçülüy aid bu rl rind n ba qa, n r olunmam doqquz rinin d oldu unu, bunlardan dördünün yar mç q oldu unu o lu li Sami b yin lütf n verdiyi qeydd n öyr nirik. Bu qeydd “Qutadqu-bilik” il “Orhun abid ri”nin t rcüm edildiyi v aç qland tarix bildirilm mi d , bel ümumi bir ifad vard r: “ ms ddin Sami b y, son ill rini ski türkc ni t dqiq h sr etmi dir. Bu zaman n çox görü düyü v i birliyi yürütdüyü iki dostu cib Asim b yl V d Ç bi idil r.” “Qamusi-türki”nin d 1901-ci ild bas lm , yay mlanm olmas , li Sami yin ifad sini gücl ndirm kd dir. ms ddin Sami b y, bu yorulmaz q m xadimi, 1904-cü ilin 18 iyununda Erenköyünd ölmü dür. Ruhunun nur içind yatmas Tanr dan dil rk n, biz verdiyi d rli m lumatlara gör o luna t kkür etm yi bir v zif say q. 1 ms ddin Sami, “Qamusi-türki”, “ fadeyi-m ram”, “ kdam” m tb si, stanbul, 1317, (1901), s. 1 62 Osmanl ca deyil n dilin türk dili oldu unu bu q r aç ql q v q tiyy tl ifad ed n bir kims ni tan ram. Sami b y, türkc dan lan yerl rin geni liyini v çe idli türk l hc ri aras ndak yax nl anladaraq dild bütün türkçülük ideyas m qs d qoyark n: “Do u türkc si il Bat türkc si aras ndak f rq, san ld kimi, italyanca il lat nca, v ya ispanyolca il frans zca aras nda olan f rq r, y ni h r iki türkc n h r birini dig rind n büsbütün ayr v özba na bir dil sayacaq olmay b, bu f rq ancaq Quzey il Güney almanca, v ya Toskana italyancas il Napolitan italyancas , yaxud Misir bc si il M rib bc si aras ndak f rq d sind dir; v Do u türkc si il Bat türkc si t k bir dildir, ikisi d türkc dir” -deyir. Biz Sami b yin söz z ncirini qoparmadan v onun ön sözünd n ç xard z bir sonuc olaraq, son cüml sin , bu bir neç k lm ni lav ed bil rik: “V buna gör , Do u türkl ri il Bat türkl ri bir t k mill tdir, ikisi d türkdür.” Bir an übh etmir m ki, Sami b y d bel dü ünür. Do u v Bat türklüyünü bir tan yaraq “bütün türkçülük” fikrini q bul edirdi... Bunun üçündür ki, “bizim t fimizd n ön m verilm n v unudulan, Do u türkc sind i dilm kd olan xalis türkc k lm rin, xüsus n bunlardan g kli, d rli olanlar n toplanmas , bu sur tl bunlar n bizim türkc d q bul edilm si il canland lmalar , yay lmalar (y ni iki l hc nin birl dirilm si) xüsusuna xidm t etm k ba ca lim ik n, müc rr d qövmiyy t v cinsiyy t (indi olsa milliyy t dey rdi) sevgisini t qdir ed k v g kli sayaraq bunlar bc v farsca süslü t birl rd n üstün tutacaq ki il rin h olmamas v ks riyy tin bu fikr müxalif olmas qism n bu xidm td n özümü m hrum buraxma a m ni m cbur etmi dir.” cib Asim b y Osmanl ölk sinin bir ucundan, n bat ndan stanbula g lmi ms ddin Sami b y, lü t v dil sah sind türkçülüy çal ark n, dig r ucundan, n rqind n g n v ondan g nc olan Kilisli cib Asim b yin d dild türkçülük sah sind xidm tl ri görünm ba lay r. Balhasano lu N cib Asim b y milli duy unu n d rin hiss ed n irqi sinifl rd n birind , Kilisd 1861-ci ild do ulmu dur. Ail sinin m nsub oldu u sosial sinif, sipahi b yliyi, ondak milli duy unu cdad n ri il qüvv tl ndirmi di. lk edadi t hsilin amda ba lad . Be inci Ordu Edadisin girdi; v am n o zamanlar bel xüsusi olan “ blik” mühiti, g nc N cib t sird n uzaq qalmad . 1 1 N cib Asim b y, t rcümeyi-hal ndan b hs ed n, m yazd xüsusi m ktubunda da bu t sirl dair bir-iki hadis göst rir: “ bl r, türkl ri m ml td yabanç kimi görürdül r. H tta q r q hv rind bc bil nl r be paraya, bilm nl r on paraya q hv iç rdil r. b xocalar mdan zülm gördüm.” bl olan hidd tini, sonradan “M kt b” rgisind yazd bir m qal qism n göst bilmi dir. Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|