Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

65
vainin “Mühakim tül-lü
teyn”ini, kitaba böyük türk  airinin t rcümeyi-hal
 da  lav  ed
k
d Ç
bi 
ndi il  b rab r n r etdirmi dir.
qdam” q zeti il  “M lumat” d rgisind  s rf türkc  m qal
r yazma a çal
 kimi,
“conk” (cünk)l rd n toplanma  ark lar v  manil r d  n r etdirdi.
cib Asim b y Osmanl  dilinin türkc
sin  çal
 q
r deyils  bel , Do u
musiqisinin millil
sin  d  xeyli 
k s rf etmi dir. Osmanl  ayd nlar  aras nda möt
r olan
Do u musiqisinin milli türk musiqisi olmay b,  sil türk musiqisinin, çoban v  xalq havalar ndan
motivl r al naraq, Bat  musiqi texnikas  il  macarlar n etdiyi kimi, düz nl nm si g
kdiyi fikrini
ortaya  atan  da  N cib  Asim  b ydir.  Zaman n  musiqi  ustadlar ndan  say lan  Rauf  Y kta  b y,  N cib
Asim b yin bu fikri  leyhin
idd tl  ç xm
. Bu musiqi mübahis
ri  bdülh mid dövrünün son
ill rin  t sadüf edir. Keç n iyirmi, iyirmi be  il bu m
 kimin haql  oldu unu göst rm
kifay t etdi.
cib Asim b yin bütün xidm tl rinin m nc
n d
rlisi, Leon Cahunun “Asiya tarixin
giri ”ini, Do u qaynaqlar ndan ald
 m lumatla geni
ndir
k t rcüm  etmi  olmas
r, bu kitab,
Göyalp n “Türkçülüyün  saslar ” adl
rind  dediyi kimi, “h r t
fd  türkçülüy  dair meyll r
oyand rd ”; türk milliyy tçiliyi h
kat
n inki af nda, ön mli fikri amill rd n oldu.
Osmanl lar v  b lk  bütün türkl r içind  ilk “Bütün Türk Tarixi” yazar  olmaq 
fi N cib
Asim b yindir.
1
d Ç
bi
Türkçülüyün dilçilik elmi v
biyyat sah sind  N cib Asim b yd n bir az sonra özünü göst
n
d Ç
bi 
ndi, 1868-ci ild  Konyada anadan olmu dur. 
rqin  n böyük  air, müt
vvüf v
xlaqç lar ndan Mövlana C lal ddin Ruminin on s kkizinci göb kd n o ludur. Konyada 
vi
dr
 t hsili gördü; ancaq bununla kifay tl nm
k kitabxanalardan farsca, türkc
biyyat
öyr ndi v  inc
di. Osmanl  imperatorlu unda vilay tl r soylular
n 
sin  uy un olaraq,
hökum t m murlu una girdi, eyni zamanda 
bi bilgisind n h mv
nl rini faydaland rmaq
arzusu il
bc  v  farscadan t rcüm
r ed
k vilay t q zetind  n r etdirm
 ba lad . Bu
zaman M hm d V
d 
ndi, tam klassik bir müs lman-Osmanl  elm v
biyyat maraql
r;
bc
, 
b 
biyyat na, dini elml
 çox ön m verir; v  bu sah
 bilgisini art rmaq üçün
stanbula, 
bistana getm k, hac  olmaq h
sin  dü ür.
Ancaq Ç
binin h
 Konya h yat nda diqq
layiq bir hadis  var: türkc nin Osmanl cadan
ba qa l hc
rini öyr nm k ist mi  v  C atayca “Abu ka” lü
tini tap b üzünü köçürmü dür. Bu
1
 N cib Asim b yin 1908-ci il inqilab ndan sonrak  f aliyy t v  xidm tl rind n ir lid  b hs ed
yik. N cib Asim b yin
sa bioqrafiyas , “Türk yurdu”nda n r olunmu dur. “Türk yurdu”, c. II, s. 624-626.

---

66
hadis ni V
d Ç
bi 
ndi  xs n, h
 n r olunmam  bir risal sind  bel  hekay  edir:
“...Sultan V
d m dr
sind  oxuyark n, “Hüzuri-Pir” kitabxanas nda h zr ti Mövlanan n
“Divane-k bir”ini oxumu dum. T bii olaraq, az anlay rd m. Ancaq böyük bir e q v  cazib  il
davaml  oxuyurdum. Ara-s ra anla lmaz bir türkc yl  bir qat daha üzünü köçür nl r t
find n
pozulmu  b zi beytl r gördüm. Bunlardan b zil ri d  r ng-r ng idi. M
n:
Ruzi-ni st  hava him, yaln z senünün qat nda:
m min ça r iç r min, h m min yeti  bilir min!...
1
beyti kimi çox xo uma g
n bu beytl rd n b hs etdiyim kitabxanaç  Xalid D
: “Sultan V
d
zr tl rinin m sn viyyat nda daha çox türkc  beytl r var”-dedi. G
k m sn vil rind ki, ist rs  d
divan ndak  beytl ri oxudum v  yazd m. Bir d  “Xarabat”  oxudu um zaman  mir  li ir N vainin,
Sultan Hüseyn Baykaran n v  Molla Lütfinin C atayca  eirl rini görmü düm. O yüks k s
tin bu
qaba dill  ifad si m
 çox q rib  g lmi di. Kitabxanada N vai lü
tl rini  hat  ed n “Abu ka”
kitab
 gördüm: üzünü köçürdüm. Bizim dilimizd n ba qa türkc nin  öb
ri oldu unu öyr ndim.”
d 
ndi 1880-ci ild
stanbula g
r-g lm z, Do uçu v  Bat
 ayd nlar n toplant lar na gir
bilmi dir;  slind  h
 Konyada ik n Mü llim Naci 
ndi il  yaz
rd . Bir t
fd n “Buhari- rif”
öyr nm
 çal ark n, dig r t
fd n Mü llim Nacinin qay natas
hm d Midh t 
ndinin
clisl rind  i tirak edirdi. O s ralarda “M tbuati-daxiliyy ” yaz  i
ri idar sin  m mur da
olmu du.
stanbul h yat
n ilk dövründ  Ç
bi 
ndini  eir v  mövl vi 
biyyat  il  m
ul
görürük. Mövlanan n v siyy tnam sini aç qlayaraq “Xeyrül-k lam” adl bir 
r yaz r, bir “Mövl vi
tarixi”ni yazma a ba lay r; “V
d Bahai” v  ya sad
 “Bahai” imzas  il  m nzum
r, m rsiy
r
düz nl yir; q sas  h
 Konyada ik n ba layan türk dil elmi mara ndan do an ciddi bir 
r
meydana ç xarm r. Ancaq Füzulinin “Su” q sid sin , “Aynül-h yat” adl  bir  rh yaz r ki, bu  rh
üç  dil   aid  eyni  kökd n  g
n,  anla lmas   ç tin  olan  sözl ri  v   h r  üç  dild n  bir  çox  seçm
nümun ni göst rir. “Türk yurdu”nda q sa t rcümeyi-hal
 yazan dostu N cib Asim b y, Ç
bi
ndinin dil sah sind  türkçülüyünün  sas n 1897-ci il tarixl rind  ba lam  oldu unu bel  anlad r:
“Aynül-h yat” n inc
nm sind n h zr tin türkc  bilgisini v  yet
yini anlad m; özü üçün inki af
 mill t üçün xeyir s
bi olur ümidi il  türk k lm
rini toplama a t viq etdim. Yazma, basma,
ski, yeni, bir çox kitab
 ona verdim. O da bunlar  tamam oxuyub k lm
rini v
ahidl rini
1
 B zi nüsx
rd  sonu “h m min kopuz çal r min”dir. (V
d Ç
binin qeydi).

---