Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

67
ft rl rin  qeyd etdi. Özünd  olan kitablar  v  kitabxanadak lar  da bel
 el di...”Türk dili” adl
böyük lü
t kitab
 haz rlama a ba lad .”
1
bi 
ndi, n r olunmam  risal sind , öz t rcümeyi-hal ndan yeri g ldikc  b hs ed rk n,
dostunun bu hekay sini bel  anlad r: “M tbuat al mind  N cib Asim ustad
zla görü düm. Onu
dsiz bir türkçü gördüm. Osmanl
biyyat
n  n yax
eirl rini, n sr 
rl rini t bii v  m qbul
bilmir, “Türkl rin  n h qiqi 
biyyat  xalqdan do an v  xalqa xitab ed n 
rl rdi”- deyirdi. M n
bu aç qlamalar  o vaxt laz mi s viyy
 qavraya bilm mi  oldu um halda, yarad
mda olan, 16-
17 ya mda “Abu ka”n  kopya etm
 m ni yön ld n fitri qabiliyy tim, m ni art q türkçü etmi di.
cib Asim b y m
rq ünaslar n n r etdirdiyi  ski türkc
rl ri,  ski lü
t kitablar
göst rdi. M n d  t darük etdim. Vefiq Pa a il  görü düm; “L hc ”sini verdi. M n “L hc ”ni bir
bi kitab oxuyan kimi  vv ld n ax ra oxudum. Gözümün önünd  ba qa bir al m aç ld . Zat n
Amma Suyutinin “Al-mazhar”ini,  hm d Farisin “Al-casus”unu oxuyaraq klassikl rin, sonra da
Corci Zeydan n “Tarixi-Adabül lü at” v  dig r 
rl rini oxuyaraq Bat dak  yenil rin lü
t elmini
öyr nmi dim. N cib Asimin t viqi il  bir “Türk lü
ti” yazma a ba lad m.”
Bu “Türk lü
ti” “Türk dili”nin ilk  klidir.  lyazmalar , Ç
bi 
ndinin eviyl  birlikd
yanm
r. Bundan sonra B ykoza köçürl r v  orada  hm d Midh t 
ndi il
laq sini art r; v
bir-birl rin  d rs verirl r: Midh t 
ndi Ç
biy  frans zca, Ç
bi 
ndi d
hm d Midh
Sultan V
din m sn visini oxudur. V  o zaman  hm d Midh t v  N cib Asim B yl r “Lü
t”i
yenid n toplamas  üçün V
d Ç
bi 
ndini t viq ed rl r. H tta  hm d Midh t: “Kitabxanam
nindir, i in  yarayanlar  al, laz m olan q
r s nd  qals n!”-deyir. N cib Asim b y özünd
olanlardan ba qa, kitabxanalardan bel  axtar b lü
t kitablar
 tap b g tirir, dostuna verir. V
bi 
ndi, t krar “Türk dili”ni yazma a giri ir.
d Ç
bi 
ndi 30 illik 
yinin m hsulu olan bu mük mm l türk lü
tini h
yay nlaya bilm mi dir.Osmanl  s lt
tinin m rutiyy t dövründ  Maarif nazirliyi n r etm
 söz
vermi
 d , yerin  yetirm mi dir. Ümid olunur ki, Türkiy  Cümhuriyy tinin T hsil nazirliyi,
“Türk dili”ni n r edib yayaraq, türklüy
miyy tli bir xidm t ed
kdir.
d 
ndi, 30 ild n b ri dilçilik elmi, xüsus n türk dilçiliyin  dair bir çox m qal  yaz b,
müxt lif q zet v  d rgil rd  n r etdirmi  v  art q Misir  v
bistana getm kd n vaz keçib
stanbulda yerl mi dir. M rutiyy t dövründ ,  stanbul Universtiteti Fars 
biyyat  mü llimliyin
seçildi. Ç
bi 
ndinin d  M rutiyy t elan ndan sonra türkçülük sah sind ki xidm tl rini ir lid
gör
yik.
cib Asim b y V
d Ç
bi 
ndinin, Ç
bi 
ndi d  N cib Asim B yin t rcümeyi-
hal
 yazm
r; bu iki dostun qar
ql  yazd qlar  t rcümeyi-hallar  oxudu um kimi, özl ri
1
 N cib Asim, “V
d Ç
bi H zr tl ri”, “Türk yurdu”, c. VII, s. 2475.

---

68
find n yaz lan, h
 n r olunmam  t rcümeyi-hallar
 da gözd n keçirdim. Yuxar dak  icmal,
sas n bu qaynaqlardan ç xar ld .
qdam”ç  Cövd t B y
Bu iki “vav”l  türkün f aliyy t dövrl rini xarakteriz  ed  bilm k üçün “ qdam” sahibi  hm d
Cövd t b yin, “ qdam”  qurdu u zamana aid xatir
rind n d  bir neç  s tir oxumal
q: “O
zamanlar
1
 “ qdam”da N cib Asim, V
d Ç
bi v
mrulla 
ndil r çal
rd lar. Xalq qeyr
lmi di. Milliyy t h
si m hz o vaxt oyanmaqda idi. Heç tan mad
z adamlar, m tb
türkc  kitablar g tirib biz  göst rirdil r. M n d  o h
sl  “Mühiti-maarif”i, “Qamusi-türki”ni v
dig r risal
ri basma a ba lad m. Ancaq senzura t
find n qada a qoyulmu du. S rf türkc
qal  yazmaqdan ç kindirildik. Daha sonralar “Evliya Ç
bi S yah tnam si” V zir Han nda bir
odada h bs edildi. M rutiyy t elan na q
r m hbus qald . Daha önc  “Mühiti-maarif”in d  yay m
sah sind n qald
ld
, y
ld
 m lumdur. Qar
 al nmaz bir milli duy u il  yay
ir lil tm
 q rar vermi dim. Ancaq üzl diyim z rb
r,  zmim , t bii olaraq mane oldu.”
2
bdülh mid dövrünün türkçülüy  qar  tutdu u mövqe
Bir t
fd n  hm d Midh t 
ndinin evind ki dostca söhb tl rl , dig r t
fd n  hm d Cevd t
yin “ qdam” nda ç xan m qal
rl  t kilatlanma a ba layan dil v  tarixd  türkçülük h
kat ,
rhal  bdülh mid idar sinin diqq tini c lb etmi , sad  türkc , y ni 
bc  v
mc si az bir
üslubla yaz lan m qal
rin n ri qada an olunmu dur; eyni zamanda türk tarixinin t dqiqin  yol
açar dü ünc si il  çapda olan kitablar n da yay mlanmas  qada an olunmu dur!...
bdülh mid dövründ , türkçülük ax
na qar  hökum tin münasib tini Ç
bi 
ndi bel
qeyd edir: “Dil b hsl ri qada and r!” -dey  bir pad ah  mri ç xd . V  art q M rutiyy
 q
r dill
ba
 m
r q zetl rd  görünm z oldu.”
3
1900-cü ild  n r olunan N cib Asim b yin “Türk tarixi” d , “Evliya Ç
bi S yah tnam si”
kimi bir xan odas nda h bs edildi.
bdülh mid xarici siyas tind  müs lman al mi il  az-çox  laq  qurma a çal
 kimi, iç
siyas tind  d  h r  eyd n önc , imperatorlu un müs lman xalqlar  aras nda anla lmamazl q
xmamas na çox diqq t yetirirdi. Dövl tin g
yinin t min olunmas
, müs lman ünsürl rin
birlik v  dayan mas  il  X lifeyi-müslimin  s daq t v  ba
qlar ndan gözl yirdi. Q sas ,
1
 1893-1895-ci ill r.
2
hm d Cövd t B yin  xsi bir m ktubundan.
3
 V
d Ç
binin bas lmam  bir risal si.

---