Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

73
mü llimi olan N cib Asiml , 1895-d  V
d Ç
bi il  tan  oldu. Yen  o zamanlar babas
n naziri
oldu u Gömrük dair sinin Evraq Yaz
dar si Müdiri M hm d  min b yl  -milli  airimiz  min
yl  görü dü.  min b yl
laq si haqq nda Raif b y deyir ki: “Görü ür-görü
z qay
rd ki
birliy  gör , bir-birimiz  d rhal isini mi dik.  lk türkc
eirl rini o zaman dinl mi  v  sevmi dim;
 çox xeyirli bir c
r açmaqda oldu unu, onun ilk türk  airi say laca
 söyl yib
müjd
mi dim.”
1
Raif Fuad b y, almanca, frans zca, ingilisc  dill rini çox yax  bildiyi, bu dill r vasit si il
türkiyyata dair bir çox 
r gözd n keçirib inc
diyi halda, M rutiyy t dövrün  q
r heç bir 
r
r etdirm mi dir. Dostlar  il  fikir mübadil si ed
k, bilikl rini ifad
, fikir v  görü
rini
lama a çal
rd . O zamanlardan etibar n, Fuad b yin  sasl  fikirl rind n biri, türk dilinin
mümkün oldu u q
r yabanç  k lm
rd n, termin v  ifad
rd n qurtar lmas
r. Türkc
kökl rd n bir çox k lm  v  termin yaratman n mümkün oldu una Fuad b yin tam q na ti vard r; bu
kild  do an yeni türkc  k lm
rl , ya da  sl n mövcud olub sonradan unudulan türkc
lm
rin xat rlan b i
dilm si il , türk dili, daha do rusu, türk dilinin Bat  l hc si, yabanç
lm
rd n t mizl nmi  ola bil rdi. Bat  türkc si m qs
 yetm zs , ba qa türk l hc
rinin
yard
na üz tutular. Sonralar xeyli mübahis
 yol açan bu  sasl  fikri, y ni türkc
“t sfiy çiliyi”, Raif Fuad b ydir ki,  n aç q bir  kild  ortaya atd .
2
Fuad B yin türkçülük sah sind  daha f al rolu, M rutiyy td n etibar n ba lay r.
1
 Raif Fuad b yin m
 yazd
 xüsusi bir m ktubdan.
2
 Fuad b y onu tan
m günd n türkc nin lat n h rfl ri il  yaz lmas na q tiyy tl  t
fdard r.

---

74
cib B y
Türkçülük ideal na  idd tl  ba
 v  xüsus n dilçilik üz rind  çox çal
 oldu unu
dostlar ndan e itdiyim N cib b yin  stanbuldan uzaqda, sad  bir  kild  keçirdiyi h yat, f aliyy t v
çal mas  haqq nda aç q v
trafl  m lumat almama  ng l oldu. Özünd n t rcümeyi-hal
 v
rl rini ist mi dim; h dsiz t vazökarl
 bu xahi imin yerin  yetirilm sin  izin verm di...
Yunan H rbi:  eir v
biyyatda türkçülük
ks ninci v  doxsan nc  ill rd  türkçülükl ri il  tan nan  xsl rd n yuxar da b hs etdikl rimizin
ham
, tarix, dil, q sas  elm sah sind  çal anlard . Bunlardan ba qa türkçülüyü  eir v
biyyat
sah sin  aç qca v  q tiyy tl  daxil ed n iki ön mli sima o tarixl rd  seçilm
 ba lay r. Bunlardan
birisi n sr yazar
hm d Hikm t b y, dig ri  air M mm d  min b ydir. Bu iki s
tkar, ustal qla
istifad  etdikl ri t miz türkc nin qüdr tini, ilk d
 Yunan sava  dövründ  göst rdil r.
Milli  airimizin:
“M n bir türk m, dinim, cinsim uludur!”
-dey  ba layan  ah 
ri, türkl rin yunan  sg rl rini süngül ri ucuna tax b Döm
 üstünd n
ya yuvarlad qlar  zaman bir z
r t bili göz lliyi v  n
si il  bütün türk dünyas nda s sl ndi.
hm d Hikm t b y, müs lman türkün tanr
na öz dili il  ilk xitab  olan “Yakar
 bu z
rd n
iki-üç il sonra göyl
 do ru yüks ltdi. H r iki dil s
tkar
n dili, Raif Fuad b yin görü ün
uy undur. 
bc  v
mc  k lm
ri mümkün olduqca az i
dirl r, t rkibl ri büsbütün atm lar.
mm d  min b y,  eirl rind
b v
m v znl rini heç i
tm di. M nzum 
rl rinin
istisnas z ham
, barmaq hesab  il dir; y ni N cib Asimin, V
d Ç
binin xalq  eirl rind n
taparaq “milli  ruz” ad  il  n
riyy sini t sbit etdikl ri bölgülü barmaq hesab  il dir.
Müftüo lu  hm d Hikm t b y
hm d Hikm t b y 1870-ci ild
stanbulda do uldu.  cdad eir v  t
vvüfl  m
ul olmu  ül ma
sinfind ndi. Böyük babas  Hafiz  bdülh lim 
ndi Yunan ihtilal  zaman  Mora müftisi idi.
Üsyanç lara qar , Morada Osmanl  hakimiyy tini qorumaq üçün müs lmanlar  silahland raraq
gerç kd n müdafi  haz rl
 alm
.  htilalç lar n  lin
sir dü düyü zaman üz rin  benzin tökülüb
yand
laraq öldürüldü.  bdülh lim 
ndinin o lu v  Hikm t b yin atas  Y hya Sezai 
ndi,

---

75
mdullah Sübhi b yin böyükbabas  Sami Pa a il  birlikd  Moradan  stanbula köçdül r. Hikm t
y, yunanlar t
find n  hid edil n böyük babas  müftü  bdülh lim 
ndiy  gör  “Müftüo lu”
soyad ndan istifad  edir. Müftüo ullar  ail si il  Sami Pa a ail si  mi u aqlar
r.
hm d Hikm t b y, ilk t hsilini Dökm çil rd  m
ll  m kt bind , sonra Aksarayda
Mahmudiyy  orta m kt bind , daha sonra Soyuqçe
sg ri Rü diyy sind  ald . Qalatasaray
Edadisind -Lisesind  tamamlad . H
 m kt bd  ik n, o zaman n bir çox qabiliyy tli g ncl ri kimi
biyyata h
sli idi, litseyi bitirm
n 
bi bir 
ri bas lmaya layiq görülmü dü. M kt bi
qurtard qdan sonra xariciyy  m muru oldu v  frans zcadan bir neç  kiçik 
r çevirdi. Sonra konsul
olaraq çal ma a ba lad . Özünün dediyin  gör , 1895-ci ild  Qafqaziyada Poti 
rind  konsul
kal ti il  oldu u zamand r ki, “
biyyat
n milli bir qay si olmas
n g
kli oldu una
na t g tirmi dir.” Xariciyy nin xarici m murluqlar ndan qurtar b n zar td  yerl inc , çox
sevdiyi dil v
biyyat sah sind  daha ciddi çal ma a imkan tapd . Bir t
fd n Qalatasaray
Litseyind  türkc  v
biyyat mü llimliyi edir, dig r t
fd n  stanbulun 
bi d rgil rin  kiçik
hekay
r yaz b verirdi. O zamanlar “S rv ti-fünun”  traf nda topla
biyyat zümr
rin
hm d Hikm t b y d  daxildir. “S rv ti-fünun”da n r etdirdiyi hekay
r, t rz v  üslub etibar  il
“S rv ti-fünun” 
biyyat ndan imi  kimi görünür. Ancaq  hm d Hikm t b y Qafqaziyada g ldiyi
na
 sadiq qalm
r: “S rv ti-fünun” 
biyyatç lar  aras nda, milli qay si il  özünü tezlikl
göst rdi. V  bu qay
 do ru yürüyürk n, davaml  üslubunu d yi dirdi. Yabanç  k lm
ri atd ,
türklüyün  n  ski tarixl rin  dald . M rutiyy tin sonras nda,  hm d Hikm t b yi bir türkçü, 
bi
türkçülükd
air  min b y kimi türkçü gördük.
Milli  air  min b y
mm d  min b y, 
bi türkçülüyün  übh  yox ki,  n bariz simas
r.  ndiy  q
r b hs
etdiyimiz türkçü alim, yazar,  dib v
airl rin çoxunun Osmanl  sosial h yat
n yüks k v  orta
deyil n sinifl rind n ç xm  oldu unu gördük. M mm d  min b yin ilk öz lliyi, tam xalq içind n
yeti mi  olmas
r. V  bu öz llik  min b yin dü ünc  v  yazma t rzl rin  çox t sirli olmu dur; özü
 fikir v  üslubca demokratl
, h r  eyd n önc , sosial m
yin  ba lay r.
Baba  cdad  T rkos köyl rind n Z
riyy  köylüdür; babas  bir bal qç  qay
 r isi olan Salih
isdir, anas  is
dirn  civar ndan  stanbula g lmi  köylü bir ail  q
 olan  min  xan md r.  air
Be ikta da, atas
n sad  taxta evind , 1869-cu ild  dünyaya g ldi.
min b y, 7-8 ya nda Saray M kt bi deyil n sibyan m kt bin  davama ba lam
. Üç il
sonra, Be ikta
sg ri orta m kt bin  girdi, onu bitirinc , Mülkiyy  Edadisin  yaz ld . 18
ya lar nda Edadid n t sdiqnam  alaraq ç xd . V  Babi-ali S dar t Dair si Evraq Odas na maa
z

---