76
katib olaraq t yin edildi. ki il sonra
Hüquq m kt bin yaz ld , f
t bir az sonra t hsilini
tamamlamaq üçün Amerikaya getm k ümidin qap ld v ingilisc
çal maq m qs di il Hüquq
kt bini t rk etdi. Amerikaya s yah tini asanla
racaq olan Amerikal madam Mot bu zaman
öldüyünd n, min b y Amerikaya getm di v Hüquq M kt bin d dönm di. Q sas , min b y 21
ya nda (1891) m kt bl rl
laq sini k smi dir.
Milli airimiz, m kt bl
çox az borclu oldu unu söyl yir: h qiq
n ibtidai v orta
kt bd oxuma-yazma öyr nmi dir. Ancaq Mülkiyy Edadisind kitab t xocal
ed n yazar v
air
Lastik Said b y, min b yin xatirind qald
na gör , milli airimizin ruhunda
biyyat zövqü
oyand rma bacarmam
r.
1
Bu m kt bd co rafiya d rsini tarixçi bdürr hman
f
ndi kimi tan nan bir xs
oxudurdu. min b y, bu xocas
n da ancaq bir neç hekay sini xat rlay r, milli, v
n hissini
oyand ran v ya qüvv tl ndir n t sirl rini xat rlam r!...
min b yin dediyin gör , oxumaq-yazmaq bilm
n artas
n kitab oxudub dinl
k
mara onda eir v
biyyat zövqünü oyand rm
r.
Salih R is, uzun q gec
rind “K
m il
sli”, “A q Q rib”, “Battal Qazi” kimi xalq roman v dastanlar
, h tta Kamal n “Evraqi-
ri an” kimi
biyyat kitablar
, oxuyub-yazma bacaran o luna oxudub dinl rdi. Salih R isin
xalq
biyyat ndan duydu u d rin zövq, o lu M mm d min b
bel , atas
n, y ni xalq n
duyaca , zövq alaca , faydalanaca t rzd bir milli
biyyat meydana g tirm k g
kdiyi
dü ünc sini ilham etmi dir.
min b y, özü üçün ilk d
Kamal oxudu; Kamal n bas lm , bas lmam bütün
rl rini
gözd n keçirdi. slind Kamal, dilinin
aristokrat olmas na baxmayaraq, fikri, x yali v ruhi
bax mdan demokratd r; Kamal n q hr manl q eirl ri, v
ni roman, teatr v hekay
ri il
hekay
n çox da f rqli olmayan tarixi parçalar xalq n ruh v duy usunu “Battal Qazi” hekay si
kimi h
cana g tir bilir. Kamal türkçü deyildir, ancaq Osmanl
airl rinin, z nnimc
n
xalqç
r. Bu bax mdan Salih R isin
“Evraqi-p ri an”dan zövq almas
, min b yin ilk önc
Kamala maraq göst rm sini t bii görm liyik.
min b y hüquqa davam ed rk n, yaln z Münif Pa an n
biyyat,
hüquq f ls
si, hüquqa
giri d rsl rinin onu c lb etdiyini söyl yir. Ancaq bu d rsl rd n d ald
t sirl ri aç q bir kild
xat rlaya bilmir.
Bu q
r ki, h
Hüquq M kt bind ik n yaz b n r etdirdiyi ilk
rinin xlaq v hüquq
ls
si il ba
oldu unu bilirik: 1890-da, büzziya m tb sind bas lm olan bu
r, milli
1
Bununla b rab r Lastik S id B y a
dak m hur rübainin d mü llifidir:
bc ist
n Urbana getsin,
mc ist
n rana getsin,
Fr ngl r Fir ngistana getsin,
Ki biz türküz, biz türki g
kdir.”
77
airimizin bu ilk
ri,
“F zil t v Asal t” adl , iki-üç formal q, n srl yaz lm , kiçik bir
risal cikdir.
1
Bu risal ni yazd
zaman min b y, Babi-Ali katibl rind ndi. Risal sini dair sinin n
böyük efi olan S dr
m Cavad Pa aya, xs n t qdim etmi di. Risal , s dr
min xo una getmi
min
b yi Rüsumat mini H
n F hmi Pa aya tövsiyy etmi dir. H
n F hmi Pa a
dr
min tövsiyy etdiyi M mm d min b yi 700 quru maa la Rüsumat yaz
ri
Müs vvidliyin t yin etdi; v bir müdd t sonra, t xmin n 1893-cü il tarixl rind , Rüsumat Evraq
Müdirliyin t yin edildi. air min b yin öhr ti m hz bu Rüsumat Evraq Müdirliyi zaman nda
türk al min v Avropaya yay ld .
min b y kitabxana müdiri ik n, yuxar da haqq nda b hs etdiyimiz C mal ddin fqani
stanbula g lmi di. Sultan bdülh mid ona Ni anta t
fl rind bir göz l ev verdi. Çox
yah tl
gedib yorulmu olan eyx
ndi d o evd yerl ib qald ; v art q öl
q
r heç bir
yana getm di.
öhr ti Do u v Bat
tutan eyx
C mal ddinin ziyar tin
stanbul aliml ri, ayd nlar
lirdil r, h r cüm v bazar eyxin ziyar t q bul etdiyi günl r idi. Rüsumat Evraq müdiri
mm d min b y eyxin n davaml ziyar tçil rind n idi. Yatm islam al mini oyand rmaq,
g tirm k islam qövml rin milli bir üur ver
k h yat haqlar
anlatmaq m qs di il
ill rd n b ri Do u v Bat da dola an bu yenilik v inqilab t
fdar
eyx, Sultan bdülh midin
übh v qorxusunu, air M mm d minin ilgi v say
ç kmi di. Pad ah n casuslar
eyxin
yan na
girib-ç xanlar güdm
ba lad qdan sonra bel , air eyxin ölümün q
r onun ziyar tin
davam etdi. M mm d min b y, C mal ddin fqanini özün ustad v yol göst
n tan
r,
fikirl rinin qism n ondan ilham olaraq ortaya ç xd
daima söyl yir: “M ni o yo urmu dur.
r
ruhlar n
diyy t v ölm zliyi varsa, deyir m ki, o tl rini, sümükl rini Maçka m zarl
na
buraxm is , ruhunu da m
yadigar etmi dir: C mal ddinin ruhu m nd ya ay r...”
mm d min b yin bu sözl rind n, fikirc C mal ddin çox borclu olmas n tic sini
çlxar ram.
Milli airin c sar t v h
t etibar il , fqan stanl ustad
n ruhuna n d
varis
oldu unu t yin, ikinci bir m
dir...
min b yin r vay tin gör , eyx C mal ddin, m clisin davam ed n kims
zm, q lb
qüvv ti, dözüm, f dakarl q, ölümd n qorxmamaq kimi ruhi v
xlaqi saslar a lamaq ist yirdi;
sonra islam qövml rinin dü künlükl rini göst rir v onlar ayr -ayr qövml r hal nda qald rmaq,
1
Bu
rin heç bir nüsx si airin lind qalmam , stanbul kitabç lar nda da aray b tapa bilm dim. Ümumi
kitabxanalar
zda is yeni
rl r nadir bulunur! yirmi-otuz il önc oxudu umu xat rlay ram: dili h
t mizl nm mi
kimi g lir.
o zaman n tan nan air v
dibl ri
bir xeyli t nqidl r yazm
lar. air min b yin bugünkü
bi
gerç kliyini aç qlamaqda o q
r
miyy ti olmamaqla b rab r, bu
rin kitabxanam zda olmas
ist yirik (A. Y.).