Aparan yol kimi
Yüklə 320 Kb. Pdf görüntüsü
|
Fuad Mammadov Kulturologiva cffcktivli hayal va faaliyyata aparan vol fəaliyyətinin müəyyənləşdiricisi sayaraq, Həqiqətin dərk edilməsində insanların qarşılıqlı anlaşma imkanı və bəşəriyyətin bütövlüyü haqqında dahi humanist ideyanı təsdiq edir. Özünün utopik sosial- siyasi layihələrində yaşadığı müasir cəmiyyəti tənqidi qiymətləndirərək, onun naqisliyini maddi rifah və mənasiz möminliyin məqsədə çevrilməsində görürdü. Orta əsr dünya mədəniyyəti üçün cəmiyyəti təhsilli “elit”, “alim” və “qara camaat” kimi, bölgüyə ayırmaq səciyyəvi ‘idi. Bu ənənə ərəb-islam dünyasında da öz əməli ifadəsini tapmışdı. Xalq qarşısında öz yüksək missiya və məqsədini dərk edən ərəb filosofları utopik bərabərliyə yox, müxtəlif sosiumlann maraqlarının real harmoniyasına əsaslanan cəmiyyəti düzgün təşkil etmək üçün dünyanı həqiqi , fəlsəfi dərk etməyə can atırdılar. Onlar düşünürdülər ki, belə şeyləri dərk etməkdə çətinlik çəkən geniş xalq kütləsini din, hissi, bənzədici obrazlar vasitəsi ilə təlimləndirmək vacibdir, çünki, səadət və kütlənin xilası müqəddəs yazılara əməl etməkdədir (sosial davranışın bir sıra hüquqi-etik normalarına əsaslanıb düzgün bilk və düzgün fəaliyyətə çağıran nəsihət) . Bununla yanaşı alimlər çoxlarının anlaya biləcəyi sosial əhəmiyyətli biliklərdən, hamıya aid olan sosial fəaliyyət imperativlərinin düzgün reallaşması üçün, istifadə edilməsini mümkün saylrdılar. Cəmiyyətin maariflənmə yolu ilə dəyişdirilməsi üzrə, məqsəd və miqyaslarına görə möhtəşəm layihə hazırlamış alim-filosof İbn-Rüşt “elit” və “kütlə”-ni bir-birindən ayırmaq yox, birləşdirməyə çalışırdı. İbn-Rüşt islam mədəniyyətindı ilk dəfə olaraq, Allahı dər5k etməyin yolunun ətraf aləmi dərk etməkdən başladığı və insan səadətinin isə əməli xeyirxahlıqla əldə edilməsi barədə fikir yürütmüşdür. Bu dövrdə Azərbaycan ərəb-islam dünyasının bir hissəsi idi. Artıq XII əsrdə Azərbaycanda şəhərlərin böyüməsi, onların iri mədəni- iqtisadi mərkəzlərə çevrilməsi müşahidə edilir. Orta əsr AZərbaycanının şəhər mədəniyyəti mühitində antik fəlsəfənin öyrənilməsinə, tarix, riyaziyyat, astronomiya, tibb elmləeinin mənimsəniloməsi və həyata realist yanaşma, humanistləşdirilmə məqsədi ilə sosial münasibətlərin dəyişdirilməsinə maraq yaranır.Orta əsrlərdə azərbaycan xalqının ruhi mədəniyyətinin humanistləşdirilməsi və proqressiv inkişafı Nizami Gəncəvi, 234 Fuad Mammadov Kulturologiva cffcktivli havat va faaliyyata aparan vol Bəhmənyar əl-Azərbaycani, Xaqani Şirvani, Əbdül Həsən Şirvani, Səfiəddin Urməvi, Əcəmi Naxçıvani, Qətran Təbrizi, Mahmud Şəbüstəri, Nəsirəddin Tusi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli və digər alim, şair və mütəfəkkirlərin adı ilə bağlıdır. Onlardan bir çoxlan öz fəaliyyətləri ilə, azərbaycan xalqının kulturogenez prosesində, antik dünya mədəniyyəti nailiyyətlərindən yaradıcılıqla istifadə edilməsinə yardım edirdilər. İntellektual yaradıcılığın möhtəşəmliyini tərənnüm edən Nizami, Şəbüstəri, Nəsimi, Füzuli fəlsəfəsi dövrünün dini ehkamlarına qarşı çıxaraq, təbiətin dərk edilməsində insan ağlınrn, insanın özünün və cəmiyyətin fəal rolunun əhəmiyyətini ilk dəfə olaraq aşkar etmişlər. Onların bu cəhdlər hesabına feodal azərbaycan mədəniyyəti daxilində, XIX əsrdə maarifçiliyin azadfıkirlilik ideologiyasında öz parlaq əksini tapmış, tərəqqipərvər demokratik mədəniyyət öz təşəkkülünü tapıb inkişaf edirdi. Əksər müsəlman filosoflarına aydın oldu ki, bəşəriyyətin rifahı, normal sosial mövcudluq şərti kimi, nəzəri biliklər (İbn-Sinanın təsnifınə görə“elm” ) və düzgün praktik fəaliyyətin (“siyasət”) vəhdəti ilə əldə edilir. Bununla yanaşı antik və orta əsr konsepsiyalarının utopikliyi onda idi ki, burada ideal insan cəmiyyətinin yaradılma prinsiplərinin əsasını təcrübə və sübuta əsaslanmayan mücərrəd fəlsəfi qurumlar təşkil edirdi. Nəzəri elmlər əməli tələblərdən ayrı inkişaf edirdi. Yalnız intuisiya və müşahidə elm üçün kifayət etmirdi. Ona təcrübə və eksperimentə əsaslanan sübut zəruri idi. Bu məsələnin həlli dünya mədəniyyət tarixinin növbəti dövrünün taleyinə düşdü. Artıq, XIII əsrin sonunda, islam sivilizasiyasının tənəzzülü dövründə, başlıca olaraq monqol hücumları və xəlifətin çökməsi ilə əlaqədar, dünya mədəni ibnkişafı prosesinin ağırlıq mərkəzi İntibah Dövrünə qədəm qoyan, orta əsr Avropasına keçdi. Məhz Avropada, tarixi varislik və zamanın tələbi faktorlarının tələbi nəticəsində, orta əsr filosoflarının - biliklərin inklişaf etdirilməsi və insan hərtərəfli inkişafı üçün elm və praktikanın inteqrasiyasının zəruriliyi haqqında başlıca ideyaları həyata keçdi. Fridrix Engelsin “ bəşəriyyətin indiyə qədər yaşadığı möhtəşəm tərəqqipərvər çevrilişi” adlandırdığı Avropa İntibahı dövrü dünya 235 Fuad Mammadov Kulturologiya cffckrivlj ЬдуаГ уд foaliyyato aparan yol mədəniyyəti inkişafında yeni səhifə oldu. Onun həyata gətirdiyi humanist mədəniyyət xalq kütlələrinin yaradıcı fəallığı, təşəbbüskarlığı, ixtiraçılığı, bacanqlıq və tədbirliliyi üçün geniş imkanlar açdı. İstər elmi, istərsə də etik baxımdan tərəqqipərvər olduğuna görə, cəmiyyətdə humanizm ideologiyasının təsdiqi obyektiv səciyyə daşıyırdı. Petrarka və Erazmusun, ərəb filosoflarının humanist dünya görüşü ilə səsləşən baxışları, onların orta əsr avropada ilk dəfə olaraq, insanın xilasının tərbiyə və mədəniyyətdə olması haqqında mühüm fəlsəfi kəşf etməsinə imkan verdi. Martin Lüter ehkamçılıqla mübarizədə insan təfəkkürünün və mənəvi həyatın təşkili, milli şüurun təşəkkülünə və insan şəxsiyyətinin formalaşmasına güclü təsir göstərən islahatlara doğru ilk cığırı açdı. Frensis Bekon və İmmanuil Kant həqiqətə gedən yolun elm, praktik bilik və nüfuza istinaddan imtina etməkdən ibarət olduğunu deməklə, insan şüurunu sərbəstləşdirdilər. Bu və bu kimi intellektual və etik müddəa və təlimlər məcmuu bəşəriyyətin mədəni həyatında cahanşümul dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Kilsə ehkamları ilə buxovlanmayan təbiət və insan inkişafı qanunlarının dərk edilməsi, elmi axtarış, gənclərin dünyəvi təhsili zamanın tələbinə çevrilmişdi. Təbiətin insan maraqlarına uyğun dəyişdirilmə yollarının axtarılması, təbiət haqqında yeni elmi bilik və ixtiralardan ibarət texnologiyaların yaradılmasına olan ehtiyac istehsalın inkişafı ilə yanaşı rəqabət mübarizəsi ilə də əlaqədar idi. Bu dövrdə feodalizmin rəsmi doktrinasına əsaslanan konservativ dünyagörüş və həyatda, elitar ziyalıların yeni tərəqqipərvər düşüncəsi, dövrün elmi, texniki və coğrafi kəşfləri, manufaktura, ticarət və bank işinin inkişafi ilə yaranan əməli dəyişikliklər arasında əmələ gələn ziddiyyətlər dialektik inkişafin impulsu oldu. Bu dövrdə, eləcə də ondan sonrakı Yeni dövrdə, Avropada baş verən hadisələrin bizim üçün maraq doğurmasının əsas səbəbi odur ki, sonralar bir çox Şərq və Qərb ölkələri tərəfindən istifadə olunan demikratik mədəniyyətin formalaşmasının prinsip və dəyərləri məhz bu dövrdə, burada baş verirdi, bu gün isə demokratik dünyanın simasını müəyyən edir. Bu prosesin müasir səviyyədə öyrənilməsi, ölkənin sosial-mədəni idarəedilmə probleminin düzgün başa düşülməsi, qiymətləndirilməsi və həlli, demokratik hüquqi dövlət 236 Fuad Mammafev. Kulturologiva effcktivli hovat va faalivvata aparan vol quran postsovet məkanı ölkələri üçün mühüm qnoseoloji və metodoloji əhəmiyyət daşıyır. Avropada əvvəl İntibah Dövrü, sonra isə avropa Maarifçiliyi orta əsr feodal mədəniyyətinin, onun insan ağlı və humanizminə inam istiqamətlərinin tədrici transformasiyasına təsir göstərdi. İntibah mədəniyyətinin əsasını Səma, Torpaq və İnsanın özünü yeni gözlə görən, yeni təfəkkür təşkil edirdi. Bu təfəkkür həyat dəyərlərinin yenidən qiymətləndirilməsi, insan azadlıqlarının və hüququn iltizamlar üzərində qələbəsinə nail olmağın zəruriliyi anlamına gətirib çıxardı. Orta əsr mədəniyyətinin transformasiyası yeni ictimai münasibətlərin formalaşması, kapitalist iqtisadiyyatının təşəkkülünə yardım edən xalqın təhsil və maarifinin, incəsənətin tərəqqisinin görünməmiş inkişafı ilə müşayiət olunurdu. Yeni təfəkkür elmi qanunlara əsaslanan biliklər üzərində qurulan İntibah mədəniyyətində öz parlaq əksini tapırdı. Elm və incəsənətin üzvi əlaqəsi, elmi biliklərin geniş xalq kütləsinə incəsənətin obrazlı, xalq şüuruna daha yaxın və aydın olan dili ilə çatdırılmasını təmin edirdi. Eyni zamanda, bəşəri dəyərləri ifadə edən incəsənət xalq şüurunda humanizm və demokratik mədəniyyət dəyərlərinin möhkəmlənməsi və inkişafının effektli vasitəsi idi. İntibah dövründə Avropada antik afina demokratiyasının inkişafi və “ikinci doğuluşu” baş verdi. Florensiyada “şəhər demokratiyasının" , demokratik dünyagörüşün və həyat tərzinin formalaşması prosesi gedirdi. Demokratik dəyərlərin yeni sistem və ideologiyasının təşəkkülü ənənəvi zadəgan dəyərlərinin yeni yaranan burjua dəyərləri və üçüncü zümrə - demokratik əhvallı kütlələrin yeni yaranan dəyərlərinin sintezi nəticəsində baş verirdi. Bu prosesdə cəmiyyətin müxtəlif sosiumlan - elitar feodal dairələrin nümayəndələri, müəllim və həkimlər, məmur və qulluqçular, hüquqşünas və ticarətçilər, şair və rəssamlar iştirak edirdi. Xalqın mənəvi norma, dəyər və ideallarının zadəganların peşəkar ruhi istehsalı ilə qarşılıqlı təsiri mühüm siyasi əhəmiyyət daşıyırdı. Bu proses sosial mühiti dəyişərək, şəxsi azadlıq və humanizm prinsiplərinin əməli təsdiqi üçün əlverişli şərait yaradaraq, feodalizmin dayaqlarını sarsıdırdı. Xalqın əmək fəaliyyəti şəraitində demokratik mədəniyyətin sabit psixoloji stereotipləri 237 Yüklə 320 Kb. Dostları ilə paylaş:
|