Aparan yol kimi
Yüklə 320 Kb. Pdf görüntüsü
|
Kuad Mammadov Kullurologiva effektivli havat »э fealiyyota aparan vol əsrdə öz təsdiqini tapmış tarixilik prinsipinin, hər bir hadisənin inkişafda nəzərdən keçirilməsindən ibarət, elmi mahiyyətini anlamırdılar. Dialektika və tarixilik prinsiplərinin yaradılmasında mühüm xidmətlər göstərən Qeorq Vilhelm Fridrix Hegel Yeni Dövr demokratik mədəniyyətinin formalaşması və inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, ümumi tarixi qanunlar milli mədəni xüsusiyyətlər, təbii-coğrafi, sosial və siyasi cəhətlərlə şərtlənərək, hər bir xalqın həyatında və аул-аул tarixi dövrlərdə müxtəlif cür təzahür olunur. XVI əsrdən başlayaraq, Avropada, mədəniyyətin ümumi inkişaf axannda milli mədəniyyətlərin təşəkkülü və inkişafi prosesi gedirdi. Təhsil şəraitində, milli dövlətlərin postimper avropa məkanında milli mədəniyyətlərin, həqiqətlərin ruhi mənimsənilməsi zamanı topladığı dil, təcrübə, milli şüur, davranışın ənənəvi normativləri, həyat tərzi, milli psixologiya kimi xüsusiyyətləri formalaşmağa başladı. Bu, mədəniyyətin eyniliyinin qorunmasına təsir göstərən, mədəniyyətlərin təbii qarşılıqlı nüfuzu ilə eyni zamanda baş verirdi.Bununla belə, avropa xalqlanmn ruhi mədəniyyətində çox şeylər bəşəri mahiyyət daşıyaraq, milli sərhədləri aşırdı. Eyni vəziyyət təbiət və texniki elmlərə, texnika və texnologiyalara, intellektual fəaliyyətə, məntiq prinsiplərinə, dürüstlük, sosial məsuliyyət və insanın həyatfəaliyyətinin digər mədəni forma və göstəricilərinə aid idi. Avropa xalqları üçün ümumi olan cəhətlərdən biri də feodalizm və mütləq monarxiya ilə apanlan mübarizə idi. Mütləqiyyətə münasibət avropa ölkələrində baş verən buıjua sosial-mədəni inqilablan idi. Onlar Avropada demokratik mədəniyyətin formalaşmasında mühüm rol oynayan burjua dövlətlərinin yaranmasına gətirib çıxardı. Demokratiyanın siyasi doktrinalan mütləqiyyətçi feodal ideologiyası üzərində üstünlük qazandı. Avropadakı inqilablar avropa ölkələrinin siyasi, iqtisadi və sosial insititutlannm nəinki sürətli inkişafina, həm də cəmiyyətin psixoloji transformasiyalanna təsir göstərirdi. Demokratik mədəniyyətin ən böyük nailiyyəti, feodalizmə məxsus kölə psixologiyasından imtina etmək, şəxsiyyələ cəmiyyətin mənafelərinin harmoniyası, azadlıq və bərabərlik ideyalan əsasında qurulan respublika quruluşu ideallannın 242 Fuad M?mm«ıpv Kullurologiva effeklivli haval və faalivvala aparan vol milyonlann şüurunda öz təsdiqini tapması idi. Bununla belə, Maarifçilik dövründən sonra, XIX əsrin ortalanna doğru kapitalizm mədəniyyətində haçalanma müşahidə edilməyə başladı: buıjua mədəniyyəti - hakim rol oynamağa, demokratik və sosialist mədəniyyəti isə bölünmə xüsusiyyətləri daşımağa başladı. Real həyatla ideal arasında fərqlər müşahidə edilməyə başladı. Maarifçilərin söz verib layihələndirdikləri “şüurun hakimliyi”, ədalət və bərabərlik böyük sahibkarlığın mənafeyinə uyğun olaraq, ikinci plana keçdi. Buıjua və demokratik mədəniyyətlər arasında ziddiyyət və qarşıdurmalar müşahidə edilməyə başladı. Buıjuaziyanın tədrici dəyişməsi tərəqqipərvər inqilabiliyin, ictimai mənafelərin harmonizasiyasma zidd olan , şəxsi imtiyazlann müdafiəsi cəhdləri ilə əvəz olunmasında ifadə olunurdu. Lakin aksioloji müxtəlifliyə baxmayaraq, demokratik mədəniyyət yüksək templərlə inkişaf edirdi. Təfəkkür və fəaliyyət formalannın rəngarəngliyi formalaşmaqda olan kapitalizm cəmiyyətinin başlıca səciyyəsi idi. Bu, öz ifadəsini, zayalılann yaradıcılığında, ideologiya və siyasətdə, bir-biri ilə yanaşı irəliləyən romantizm və klassisizm, rasionalizm və imasionalizmdə tapırdı. Avropa xalqlanmn sosial həyatında tərəqqi və dünyagörüşündə inqilabi dəyişikliklərə səbəb olan, demokratiya mədəniyyətinin təsdiqi elmin sərbəst inkişafinda ifadə olunurdu. XVII yüzillikdə elmi düşüncənin əsas diqqəti təbiətin tədqiqinə yönələrək, XVIII əsrdə cəmiyyətin inkişafi problemi, XIX əsrdə isə təbiət və cəmiyyətin kompleks öyrənilməsi tendensiyasında özünü göstərirdi. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəli təbiətşünaslıqda baş verən inqilabla əlamətdar oldu. Bəşəriyyət elm, texnika və texnologiya sahəsindəki bir çox kəşflərlə zənginləşdi. İntellektual fəaliyyət üçün ən səciyyəvi cəhətlər - insan, cəmiyyət və təbiətin inkişaf qanunauyğunluqlan və həqiqətlərin fəal elmi axtanşı idi. Bəşəriyyətin inkişafi, onun ruhi və maddi tələbatlannm, ümumi mədəni səviiyəsi və rifahının təmin edilməsi bu fəaliyyətin əsas məqsədi idi. Tərəqqipərvər bəşəriyyət öz mədəni inkişafinın yeni, daha yüksək pilləsinə qədəm qoyurdu. XIX əsrin ikinci yansı və XX əsrin əvvəllərində baş verən, elm və təhsilin gur inkişafi ilə əlaqədar olan sənaye inqilabı, bəşəriyyətin mədəni inqilabının yeni təzahürləri 243 Kuad Mammadov Kulturologiva cffcktivli haval va faalivvata aparan vol oldu. O, insana proqressiv təsir etməklə bərabər, onun yaradıcı imkanlarını sonsuz dərəcədə artırırdı. Yeni texnologiyalarda əks olunan kəşf və ixtiralar avropa ölkələri istehsal gücünün köklü surətdə dəyişməsinə gətirib çıxardı. Maddi mədəniyyətin müxtəlif sahələrindəki yaradıcı fəaliyyət nəticəsində əldə edilən təkamül dəyişiklikləri gələcək tərəqqiyə qüdrətli zəmin hazırlayırdı. 1870- 1914-cü illərdəavropa ölkələrinin iqtisadi inkişafı sənaye strukturu və texnologiyada keyfiyyət dəyişiklikləri və sənaye məhsulları istehsalının gur inkişafı ilə səciyyələnirdi. Sənayeləşdirmə və tarixi biliklərin sürətli inkişafı prosesində milyonlarla insanların sosial statusu, həyat tərzi və yaşayış mühiti dəyişdi. Sənayeləşmə və iqtisadi inqilab nəticəsində XIX əsrin son üçdə biri Yeni dövrün mədəni inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ oldu. Kapitalizm mədəniyyətin bütün- istehsal, elm, məişət sahələrinin görünməz inkişafını stimullaşdırdı . Təbii şərait mühitinə gəmi və maşın, dəmir yolu, teleqraf və telefon daxil oldu. Təbiətşünaslıqdakı inqilab xalq kütlələrinin dünyagörüşünün inqilabi dəyişilməsi ilə də müşayiət olunurdu. Şəhərlərin sürətli inkişafı, texnikanın görünməmiş inkişafı, dövlətin iqtisadi strukturunun dəyişməsi, ictimai münasibətlərin, siyasi və sosial institutların dəyişməsinə, həyatın yeni dinamikasının yaranmasına təsir göstərirdi. Elmi-texniki inqilabın nailiyyətləri, intellektual fəaliyyətin vərdiş və məhsulları, ətraf aləmin ruhi mənimsənilməsi çoxaldılaraq, xalqın istifadəsinə verilirdi. Bu, mədəni inkişafın mühüm faktoru idi. Dövrün nəhəng texniki inqilabı yeni enerji mənbəyinə - buxar mühərrikləri və elektrik əsasında bütövlükdə bütün iqtisadiyyatı hərəkətə gətirdi, istilik və hidro-elektrik stansiyaları, buxar maşınları parovoz, buxar turbini dinamo-maşınlan mədəniyyətin inkişafında əlamətdar hadisə idi. Mədəni tərəqqinin yeni nailiyyətləri - elektrik işığı, telefon, teleqraf, radio, dəmir yollan, kino, transatlantik naqil, avtomobil, aviasiya, yeni kanallar, tonnel və körpülər cəmiyyətin xidmətinə verilmişdi. Bütün mədəni nailiyyətlər insanlan adamlarda insan şüurunun qeyri-məhdud imkanlanna inam yaradırdı. Elm və texnikanın inkişafına prioritet istiqamətlənməavropa ölkələri həyatının aynlmaz hissəsinə, avropa ölkələrinin sosial- mədəni koduna çevrilirdi. O, cəmiyyətin intellektual səviyyəsinə 244 Fuad Mammadot Kulturologiva cffeklivli havat va faalivvola aparan vol təsir edib, yalnız ruhi istehsal sahəsinə deyil, həm də kütləvi şüurun daimi inkişafına səbəb olurdu. XIX əsrdə Avropada mədəni tərəqqinin mühüm faktoru həm ölkədaxili, həm də ölkələrarası mübadilə idi. Buna rabitə və nəqliyyat vasitələrinin tərəqqisi imkan yaradırdı. İxtira və kəşflər qısa bir müddətdə çoxalıb yayılaraq, müxtəlif ölkələrin geniş kütlələrinin istifadəsinə verilirdi. Beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı və bəşəriyyətin ruhi həyatının beynəlmiləlləşməsi davamlı səciyyə daşımağa başladı. Tərcümə fəaliyyəti sahəsindəki uğurlar dil maneələrinin aradan qaldırılmasına, milli mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinə imkan yaradırdı. Avropa xalqlarının ümumi mədəni səviyyəsinin inkişafı baş verirdi. Avropa və rusiya mədəniyyətinin inkişafı Azərbaycana da öz müsbət təsirini göstərirdi. Yeni dövrdə Azərbaycanın sosial-mədəni inkişaf ehtiyacları XIX əsr azərbaycan ruhi mədəniyyətinə, keyfiyyətcə yeni hadisə olan, azərbaycan mçaarifçiliyini gətirdi. O, feodalizmə qarşı özünəməxsus demokratik müxalifət kimi çıxış edərək, feodal qanunlarına, orta əsr cəmiyyətinin sosial strukturuna, yaradıcı fikrin azadlığına mane olan cahillik diktaturası və despotizmə intellektual və sosial etiraz elan edirdi. Azərbaycan Maarifçiliyində A.A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, M.Kazımbəy, M.F.Axundov, H.Zərdabi xüsusi yer tutmuşlar. Bu şəxsiyyətlər erkən orta əsrlərin azadfikirliliyinə istinadən, azərbaycan xalqının mədəni dəyərləri ilə avropa və rus mədəniyyətinin nailiyyətlərini sintez etmək yolu ilə mədəni islahatlar etməyə can atırdılar. Onlann həyata baxışlarının əsasım aşağıdakı anlam təşkil edirdi: düzgün əməli fəaliyyət elmi biliyin, zamanın, ağılın təcrübə və tələbi ilə qurulmalıdır. Buna görə də, Maarifçilər tərəfindən elm, təhsil və maariflənmək tarixi zərurət, sosial-mədəni dəyişiklik, mədəni müxtəlifliyin aradan qaldırılması və xalqın rifahının təmin edilməsi faktoru kimi qiymətləndirilirdi. Lakin, bu dövrün sosial-siyasi məhdudluğu və ziddiyyətləri onda idi ki, bütün avropa ölkələri elm, texnika və mədəniyyət nailiyyətlərindən eyni dərəcədə istifadə edə bilmirdilər. Avropa ölkələrinin, dövlət quruculuğu sistemində təhsilin prioritet yerini təmin edən, daxili siyasəti bu problemin həll olmasına yardım etdi. Qərbi avropa ölkələri öz sosial-mədəni siyasətində, hər bir ölkənin və 245 Yüklə 320 Kb. Dostları ilə paylaş:
|