Aparan yol kimi
Yüklə 320 Kb. Pdf görüntüsü
|
Fuad Maromadov Kulturologiva effcktivli havat уд faalivvata aparan vol yaranırdı. Səadət üçün “təbii hüquqa” malik insan azadlığı dəyərləri yeni həyat tərzinin əsasına çevrilirdi. Kapitalist həyat tərzinin inkişafı nəinki xalq şüurunun hərəkətinə, eləcə də bütövlükdə feodalizmin ictimai statusunun dəyişməsinə təsir göstərirdi. İntibah ruhu, tədricən, cəmiyyətin zadəgan hissəsini də öz ağuşuna alırdı. Buıjuaziyanın sıralan, köhnə feodal institutlan ilə qarşılaşdmlaraq, avropa şəhərlərinin patrisi hissələrinin hesabına çoxalırdı. Bəşəri mədəni dəyərlərinin üstünlüyü, şəxsiyyətin sərbəstliyi və bununla əlaqədar olan cəmiyyətin sosial mobilliyinin artması feodalizmin sosial strukturlannın dağıdılması üçün əlverişli şərait yaradırdı. Başlıca qələbələr isə ruhi istehsal cəbhəsində baş verirdi. Orta əsrlərdə fəal mədəni mübadilə, yenilikçiliyə açıq münasibət və toplanmış təcrübənin yayıldığı yerlərdə mədəniyyətin inkişafı daha uğurla baş verirdi. Avropalılar tərəfindən orta əsr çin ixtiralan olan kitab çapı, kompas və bantın istifadəsi, Avropa və bütün dünyanın sosial-mədəni inkişafında mühüm rol oynadı. Bunun ardınca, gəmi səyahətçiliyi Yeni Dünyanın kəşfi, dünya ticarəti və iqtisadiyyatının inkişafına gətirib çıxardı. 1438-ci ildə İohan Quttenberqin yeni kitab çapı üsulunun mədəni əhəmiyyətini qiymətləndirməmək olmaz. Çap olunmuş kitabın yaradılması və çoxaldılması yalnız mədəniytyətin inqilabi inkişafı və xalqlann kütləvi maariflənməsinə səbəb olmadı. Kitab insan və onu əhatə edən aləmin başlıca idrak aləti olmaqla, Avropada elmi tərəqqi və sənaye inqilabına yol açdı. Elm mədəni ibnkişafın kompası və başlıca hərəkətverici qüvvəsi olmağa başlayırdı. Kapitalizmin inkişafı avropa ölkələrində elm, texnika və sənaye tərəqqisini stimullaşdırırdı. Təbiət elmləri və fəlsəfə sürətlə inkişaf etməyə başladı. İntibah və Yeni dövrdə elmin intensiv inkafı və onun sosial institut kimi təşəkkülünün əsas səbəbi kapitalistlərin elmi nailiyyətlərin praktik istifadəsində maraqlı olmaları idi. Bu, öz növbəsində, son orta əsr və yeni dövrün mədəni potensialını dəfələrlə artırdı. Feodal mədəniyyəti, foodal və kilsə sinfinin zümrə-korporativ imtiyazları ilə bağlı mühafizəçi dəyər istiqamətlərində ifadə olunan təfəkkür konservatizmi ilə fərqlənirdi. Bu, cəmiyyətin ruhi istehsal prosesində ləngimələr yaradırdı. Nüfuza istinad edən feodalların 238 Fuad Mammadov Kulturologiva effektivli havat va faalivvata aparan vol konservatizmini aradan qaldırmaq ’’yeni dövrün demiurqlanna” - orta əsr Avropasının görkəmli mütəfəkkir, filosof və alimlərinə nəsib oldu. Hələ XIII əsrdə ingilis alimi Rocer Bekon ikili həqiqətlər haqqında İbn Rüştün başlıca ideya və nəticələrini davam etdirərək deyirdi ki, nüfuz, ağıl və təcrübədən ibarət üç mənbədən elm üçün ən əsası, özündən əvvəlkilərin əməli təsdiq tapmayan müşahidələrini aradan çıxaran, təcrübədir. Ondan fərqli olaraq, XVII əsrdə Rene Dekart isə təcrübəni yox, ağılı əsas elan etmişdir. O, təcrübənin əhəmiyyətini inkar edərək, həqiqətin ağılla dərk edildiyini söyləyirdi. Həyat göstərmişdir ki, bu iki konsepsiyanın sintezini düzgün savmaq lazımdır, çünki, isbat edilməyən həqiqət yalnız müşahidədir, ağıl olmayan yerdə isə təcrübələrin nəticələrini düzgün qiymətləndirmək mümkün deyil. XVII-XVIII əsrlərdə yaşamış alman alımı Ootfrid Vilhelm Leybnis də həmin fikri müdafiə edirdi. Bu arada. Rocer Bekonun mövqeyi XVII əsrin görkəmli ingilis filosofu və dövlət xadimi, elmə birinci dərəcəli əhəmiyyət verən Frensis Bekon tərəfindən müdafiə edilirdi. F.Bekon biliyi - güc, təcrübəni isə elmi tədqiqatların və həqiqəti dərk etməyin mühüm vasitəsi elan etdi. Bu müddəanın düzgünlüyünün təsdiqi Qlileo Qalileyə qismət oldu. Bu dövrdə və tərqqipərvər dəyişikliyə meylli sosial mühitdə yaşayan Qlileo Qaliley və İsaak Nyuton öz əməlləri ilə, Aristotel təfəkküründən təbiətin dərki və yeni elmi təfəkkürə doğru sıçrayış etdilər.Bu alimlərin əsərləri ilə, tyexnika, texnologiya və sənaye istehsalının inkişafına səbəb olan, eksperimental elm və müasir təbiətşünaslığın təməli qoyuldu. Manufaktura, dənizçilik və ticarətin inkişafına olan ehtiyac tədricən nəzəri və eksperimental işlərin bir-birinə yaxınlaşmasına gətirib çıxardı və nəticədə XV1-XVIII əsrlərdə eımi-texniki tərəqqinin əsaslan qoyuldu. Elmi nailiyyətlərin praktik istifadəsi elmin məramını anlamaq üçün mühüm məna daşımağa başladı. Elm real istehsal gücünə çevrilməyə başladı. Həm elmin inkişafında, həm də ictimai münasibətlərdə Yeni dövr böyük dəyişikliklərlə əlamətdar oldu. Feodalizm və ona xas olan silki imtiyazlar, insan hüquqlanna etinasızlıq, sxolastik fəlsəfə və kilsənin diktatorluğu ilə insanın əqli və mənəvi, cəmiyyətin sosial inkişafı və tərəqqipərvər iqtisadi inkişafın yeni tələbləri arasında dialektik 239 Kuad Mammadov Kullurologiva cffcktivli havat va faalivvata aparan vol ziddiyyətlər əmələ gəldi. Öz təbiəti etibarilə demokratik mədəniyyətə zidd olan, həm feodalların avtoritar hakimiyyəti, həm də absolyut monarxiya onun inkişafını ləngidirdi. XVII-XVI1I əsrlərdə Qərbi Avropada öz çiçəklənmə dövrünə qədəm qoymuş absolyutizm Avropa xalqlarının yaradıcı imkanlarının sosial sərbəstliyi üçün maneə oldu. O, yüksək intellektuallıq və vətəndaşlığın inkişafını ləngidir, həqiqətlərin real əks etdirilməsi əvəzinə monarxlann təriflənməsi, yaltaqlığı və əyanların qul psixologiyasını tərənnüm edirdi. Kilsənin, feodalların və mütləq monarxiyanın hakimliyinin saxlanması cəhdləri iezuit ordeni və inkvizisiyanın irticaçı fəaliyyətində, həmçinin keçmişdən qalan feodal azadlığını ləğv etmək yolu ilə apardığı dövlət islahatlarında əks olunurdu. Feodalizmin ziddiyyətləri nəticəsində Avropa və Asiyada baş verən sosial-mədəni burjua inqilabları materialist baxışların təsdiqi və təbiət qanunlarına müraciət, ən başlıcası isə fəlsəfi tənqid yolu ilə, feodal cəmiyyətinin əqli və mənəvi dayaqlarının ideoloji cəhətdən sarsılmasına gətirib çıxardı. XVII əsrdə Fransada ağılın gücünü həqiqətlərin yenilməzliyinə kor-koranə inamla qarşılaşdıran Dekartın “şübhə” ideyasının, Avropada feodal mədəniyyəti sosial institutlarının dağılmasına böyük təsiri oldu. Bu şəraitdə, sosial sarsıntılar zamanı əhəmiyyəti daha da artan, incəsənətin tərbiyəvi və vətəndaş missiyası tam gücü ilə özünü göstərməyə başladı. Yeni ictimai sistemin təsdiqində, Avropada demokratik mədəniyyət formalaşmasının mühüm ideoloji vasitəsinə çevrilən, Maarifin misilsiz əhəmiyyəti oldu. Üçüncü silkin maraqlarını ifadə edərək, o, tərəqqipərvər inqilabi səciyyə daşıyıb, idrak müstəqilliyinə, nüfuzlulardan və dini ehkamlardan imtina etməyə, mütləq feodal ideologiyanın təkzibinə yardım edirdi. İnsanın formalaşdınlmasında sosial mühitin əhəmiyyətini, ilk dəfə olaraq, məhz maarifçilər göstərmişlər. Maarifçilər Petrarka və Erazmusun ideyalarını öz fəaliyyətlərində ifadə etməklə, hər şeydən əvvəl, onda tərbiyəvi missiya, insan və cəmiyyətin inkişaf problemlərinin həlli yollarım görür, realist incəsənət və teatrı isə, bu missiyanın mühüm aləti kimi nəzərdən keçirirdilər. Sosial-mədəni inkişafda uğur və nailiyyətlər, ilk öncə, effektivlik meyarı və imkanlan ilə dövlətin intellektual potensialına xidmət edən 240 Fuad Mammadov Kullurologiva effektiv» haval va faalivvala aparan vol insan faktoru ilə ölçülürdü. Yeni Dövr Avropada elmin inkişafı ilə əlamətdar idi. XVII əsr təbiət elmlərinin inqilabi inkişafı ilə əlamətdar olaraq, XVIII əsrdə fəlsəfə, XIX əsrdə isə tarix əhəmiyyətli inkişaf etdi. Yeni Dövr Avropasında təbiət elmləri və fəlsəfənin inkişaf etdirilməsində, yeni ideologiya və demokratik mədəniyyətin formalaşmasında Tomas Qobbs, Pyer Qassendi, Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Con Lokk, Qotfrid Vilhelm Leybnis və digər alim və filosoflar möhtəşəm rol oynamışlar.Bu yolda fransız maarifçiləri - Pyer Böyl, Şarl Lui Montekyö, Mari Fransua Volter, Jan Jak Russo, Deni Didro, Jülyen Ofre de Lamerti, Pol Anri Holbax, Klod Adrian Helvetsi, Jan Batist Robin mühüm rol oynamışlar. XVIII əsrdə fransız ensiklopedistlərinin tarix, elm nəzəriyyəsi, incəsənət və tətbiqi sənət növləri üzrə tərtib edib, yaratdıqları çoxcildli izahlı lüğət bəşəriyyətin ruhi və maddi inkişafına zəngin töhfələr verərək, Yeni Dövrün parlaq mədəni abidəsi oldu. Həmin ensiklopediya avropa xalqlarının intellektual və mənəvi inkişafında mühüm rol oynamaqla yanaşı, xalq kütlələrinə inqilabi təsir göstərdi. XVIII əsrdə Avropanın elmi, fəlsəfi və iqtisadi fikrinə böyük təsir göstərənlər arasında David Yum, İmmanuil Kant, Adam Smit, David Rikardonun da adlan var. Bu dövrdə Rusiyada A.İ.Radişşev, V.Q.Belinski, N.Q.Çemışevski Q.S.Skovoroda fəal maarifçilik fəaliyyəti həyata keçirirdilər. Elm və texnika, təhsil və maarifçilik sahəsindəki kəşvlər və əldə edilən nailiyyətlər ictimai şüurun inkişafina, cahillik və mövhumatdan azad olmasına təsir göstərirdi. Avropanın Yeni dövrdə hüquqi və iqtisadi mədəniyyətinin demokratikləşməsində ingilis siyasi iqtisadı mühüm rol oynamağa başladı.Maarifçilik demokratiya mədəniyyətinin gələcək təsdiqi üçün əlverişli şərait yaradırdı. Demokratik ideologiya, prinsiplər, demokratiyanın dəyər və normalan feodalizmin ictimai-siyasi sisteminin transformasiyası üçün şərait yaradaraq, həm xalqın gündəlik şüuruna, həm də zadəganlığın “yüksək” elitar mədəniyyətinə daha dərindən nüfuz edirdi. Cəmiyyətdə demokratik mədəniyyətin xeyirxahlıq, həqiqət, ədalət, dostluq, məhəbbət, kollektivçilik, qarşılıqlı yardım kimi dəyərləri daha çox təsdiqlənirdi. Lakin Maarifçiliyin zəif cəhəti də var idi. Maarifçilər tarixi təfəkkürə malik olmadıqlarına görə, yalnız XIX 241 Yüklə 320 Kb. Dostları ilə paylaş:
|