Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016

1574

* TAED

 

57            

 

     

         

 

 

                              Aliye MUSAYEVA 

 

ve  karmaşıktır.  Bunlardan  ilave  bu  eserlerde  resmî  üslupla  alakedar  olan  idare  adları,  vazife, 

rütbe  bildiren sözler de işledilmiştir ki, bunların çoğu Arap  sözlerinden ibarettir. Bedii nesrin 

meziyetlerini  izah  ettikten  sonra  alim  onun  ali  üslubun  taleblerine  uyğunlaşdırıldığının 

hüsusiyetlerini  şerh  etmek  için  “Bu  Merhelede  Ali  Üslup”  adlı  bir  başlık  altında  bu  üslubun 

Allah`ı,  Peygamber`i  inamla  zikr  etmek,  onlara  şükr,  ibadet  ve  tezim  etmek,  zamanın 

hükümdarını  medh  etmek  mahiyetli  eserlerde  istifade  olunan  ifade  tarzıdır.  Bu  üslup  yukarı 

tabakanın  verdişine  ve  meyline  uygun  kurulduğu  için  bu  üslupta  yazılan  eserlerde  özellikle 

dibaçe, mektub, kaside, medhiye ve münacatlarda ekseren Arap diline mensup sözler, ifadeler 

ve  silsileli  terkibler  esas  birimleri  teşkil  eder,  Azerbaycanca  sözler  ise  yardımcı  makamda 

kullanılan  birimlerdir.  Bunu  kayd  etmek  lazımdır  ki,  ali  üslupta  yazılmış  eserlerde  işlenilen 

Arapça söz ve ifadelerin çoğu dini, felsefi, ilmi terimlerden ibarettir(3, s. 221).  Y. Seyidov da 

Demirçizade`nin  ali  üslup  hakkındakı  fikirlerine  hak  verir  ve  gösterir  ki,  müellifin  “Şikayet-

name”den nümune getirdiği bir paragraf ister cümle yapısına, ister terkiblere ve leksikasına göre 

muasır insan için, belki o vaktin sade insanları için anlaşılmaz ifade tarzıdır(1. s. 417). 

Bu faslin sonunda Demirçizade XVI. asrın XVII. yüzyılla kavşağında Azerbaycan şifahi  

dilinin,  halk  şiiri  üslubunun  artık  belki  de  Şah  İsmail  Hatai`nin  etkisi  ile  formalaşmağa 

bağladığı meselesine dikkati yöneldir. Bununla elakedar o Kurbani, Abbas Tufarkanlı, Sarı aşık 

gibi el sanatkarlarının yaratıcılığına müraciet edir. Bu sanatkarların poetik eserlerini lingvistik 

sepkide  tahlil  süzgecinden  geçiren  müellif  kayd  edir  ki,  böyle  eserlerin  yaratıcıları,  hüsusen 

aşıkların  dilinden  bahs  etmek,  öz  devrine  göre  bazı  hüsusiyetlerini  nazara  alarak  dilin  inkişaf 

tarihi  bakımından  ne  gibi  özelliklere  sahip  olduğunu  müeyyenleşdirmek  için  zaruridir.  Böyle 

eserlerin dilinden bahis ederken hemin eserlerin dilini eserin yaranma devrinin dili ile ayniyyet 

nümunesi gibi kabul etmek mümkün değildir. Lakin böyle ameliyata rağmen demek olur ki, el 

edebiyatının  hüsusen  menzum  nümunelerinin  dilinde  vezn,  kafiye  ile  ilgili  olarak  eserin 

yaranma devrinin dil hüsusiyetlerini aks etdiren esas birimler deyiştirilmir ve aynen mühafiza 

olunur. 

Demirçizadenin  bu  fundamental  eserinde  sonuncu  fasıl  “Azerbaycan    dilinin  inkişafı 

tarihinde Vakıf merhelesi” olarak adlandırılır. Profesorun edebi dilin sonraki devirleri hakkında 

ümumileşdirici eser, kitap yazmaya imkanı olmayıp, böylece XVIII. yüzyıl ile kifayetlenip, ama 

buna rağmen o, M.F. Ahundzade`nin  dilimizin inkişafı tarihinde yeri hakkında bir eser de yazıp 

yayınlaya  bilmiştir.  Onu  da  belirtelim  ki,  seçkin  bilim  adamı,  maarifçi  ve  eğitimci  insana 

---

Prof. Dr. Yusuf Seyidov ve Azerbaycan Edebi Dili Tarihi Meseleleri Prof. Dr. E. Demirçizade Örneği  

TAED 

57* 1575

 

 

maalesef “Azerbayan Edebi Dili Tarihi”

 

(I cild) kitabının neşrini görmek nesip olmadı. O, 1980 

yılının Mayıs ayında hayattan göçtü, kitap onun olümünden birkaç ay sonra işık yüzü gördü. 

Söz  konusu  faslı  müellif Azerbaycan`da  mevcud  ictimai  ve  medeni  şeraitin  tasviri  ile 

başlıyor.  Malum  olduğu  gibi  1747  yılında  Nadir  Şah’ın  ölümü  ile  İran  devleti  zayıflamaya, 

sükut etmeğe başladı, devletin zayıflaması neticesinde Fars zülmüne karşı mücadele ortamında 

Azerbaycan  hanlıkları  yaranmaya  başladı.  Bu  bağlamda  Azerbaycan`da  abadlık,  kuruculuk 

işleri genişletildi. Bu inkişaf  şeraiti Azerbaycan dilinin işlenme dairesinin genişlenmesine  de 

müsbet  tesir  gösterdi  ve  müellifin  kaydettiği  gibi,  bu  kabilden  olan  böyle  nümunevi  faktlar 

mehz  XVIII.  asırda  Azerbaycan  halkının    medeniyet  sahasındaki  yükseliş  nümuneleri  gibi 

dikkati  çekiyor.  Buna  göre  de  bu  merhalede  Azerbaycan  dilinin  üsluplar  silsilesinin, 

Azerbaycan halkının medeniyet tarihi bakımından öğrenilmesi zaruridir (3, s. 232). 

E.  Demirçizade  bu  devirde  Azerbaycan  edebi  dilinin  bedii  üslubunun  ihate  dairesine 

göre daha geniş olduğunu gösterir ve bu üslubun aşağıdaki istikametlerde tezahür ettiğini ortaya 

koyar : a) klassik şiir üslubu, b) dini-tebliği şiir üslubu, c) bedii nesr üslubu, d) koşma üslubu, ç) 

şifahi  edebiyat-folklor  üslubu.  Klassik  şiir  üslubu  gazel,  mühammes,  müstezad,  mesnevi, 

kaside,  nat,  medhiye  janrlı  şiirlerle  devam  ettirilir.  Müellif  kayd  edir  ki,  bu  sepkide  yazılan 

eserler, aslinda Füzuli mektebinin devamı mahiyetinde füzuliyane yazılmış eserlerdir. Çünkü bu 

devirde hüsusen medreselerde tahsil almış şairler ekser hallarda Füzuli tarzinda yazmağa eğilim 

göstermişler  ve  Füzuli`nin  klassik  şiir  üslubunda  yazmış  olduğu  eserlerin  dil  hüsusiyetlerini 

kanunileşmiş  dil  birimleri  gibi  kendi  eserlerinde  de  nümayiş  ettirmeğe  ve  eserlerini  böyle  dil 

birimleri  esasında  kurmaya  çalışmışlardır  (3,  s.  233).  Müellif  devrin  klassik  şiir  üslubunu 

nazarden  geçirir,  aynı  zamanda,  ümumi  akara  da  dikkat  yetirir  ve  Yusuf  Seyidov`un  da 

gösterdiği gibi aşağıdaki sonuçlara ulaşır: 

a) Böyle eserlerde Azerbaycan dilinin kaida kanunları aparıcıdır. 

b) Böyle eserlerde işlenmiş Azerbaycanca sözlerin çoğu fiillerdir, diger nutk hisselerine 

mensup olan sözler içerisinde Azerbaycanca isim, sıfat çok nadir hallarda işlenilmiştir, şahıs ve 

işaret zamirleri de esasen Azerbaycancadır, say bildiren ve yardımcı nutuk hisselerine mensup 

sözler makamına göre üç dilde (Azerbaycanca, Farsça, Arapça) işlenilmiştir. 

c)  Arap  ve  Farsçadan  gelme  sözler  Azerbaycan  fiillerine  yardımcı  vasiteler  gibi 

kullanılmıştır: rast gelmek, kabul etmek, aşik olmak, zahmet çekmek. 

---