Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016

1576

* TAED

 

57            

 

     

         

 

 

                              Aliye MUSAYEVA 

 

ç) Bu eserlerde Arap, Fars dillerine mensup sözler ekseren Azerbaycanca yapı ve çekim 

ekleriyle işlenilmiştir ve böylelikle de Azerbaycan dilinin aparıcı ahengi daha da güçlenmiştir. 

d)  Bu  eserlerde  bir  sıra  frazeoloji  ifadeler  işlenmiştir  ki,  bunların  çoğu  Füzuli 

eserlerinde veya onun müasırlerinin eserlerinde olan frazeoloji ifadelerle aynıyet teşkil eder, bir 

kısmi ise canlı danışıqdan, şifahi  dilden yazılı  dile göçürülmüştür. 

e)  Bu  merhelede  klassik  şiir  üslupunda  yazılmış  eserlerde  artık  bu  zaman  arşivleşmiş 

bazı sözler ve morfemler de Füzuli eserlerinde olduğu gibi işlenilmiştir. 

f) Bu eserlerde de Arap, Fars terkibleri, hatta terkib birleşmesi de az değildir ve bunlar 

Füzuli gazellerinde işlenilmiş terkiblere çok benzemektedir. 

Müellifin bu tahlil tecrübesini Y. Seyidov böyle ümumileşdirir: E. Demirçizade bunları 

deyerken  esasen  Şakir  Şirvaninin  “Ehvali-Şirvan”  ve  Mehcur  Şirvaninin  “Kisseyi-Şirzad” 

mesnevilerinin diline dayanıyor. Malumdur ki, bu devirde nesr eserleri de yaranırdı, bu eserlerin 

de kendine özgü üslupları var idi: “Kelile ve dimne”nin Azerbaycan diline tercümesi, “Şehriyar 

dastanı”  bu  üslup  için  material  verirdi.  Bu  eserlerin  dili  devrin  nesr  dili  hakkında  tasavvür 

yarada bilir ve E.Demirçizade bu materialdan maksadyönlü şekilde  istifade edir”(1. s. 422). 

Bildiğimiz  gibi, o devrin ab-havasına uygun olarak M.P.Vakıf de klassik şiir üslubunda 

gazel janrında bir hayli eser yazmıştır. Ancak edebiyatımızın ve  dilimizin tarihinde o daha çok 

halk şiiri üslubu janrlarında yarattığı poetik nümunelerle yadda kalmıştır. XVIII. asırdan mehz 

Vakıf`la  milli  Azerbaycan  şiiri  merhalesi  başlar.  O,  realist  şiirin  en  güzel  nümunelerini 

yaratmaya  ve  ümumiyyetle  şifahi  dille  yazılı  dili,  şifahi  halk  edebiyatı  ile  yazılı  edebiyatı 

yaklaştırmağa nail olmuştur. 

Mehz bütün bunlara göre alim “Bu merhelede koşma üslubu ve Vakıfin mevkeyi” adlı 

başlık verir ve burada halk şiiri üslubunun aparıcı kolu gibi koşma janrından, onun edebiyatımız 

tarihindeki  inkişaf  yolundan,  koşma  üslubu  dilinin  en  belirgin  özelliklerini  öğrenmek, 

netleştirmek bakımından Vakıf koşmalarının müteber kaynak olmağından bahis eder. 

Demirçizade  bu  devri  Vakıf  merhelesi  adlandırmasının  sebebini  böyle  izah  edir: 

“Vakıf`in  eserlerinin  yüzde  yetmişini  koşmalar  teşkil  edir.  Demeli,  Vakıf  yaratıcılığının  esası 

koşmalarla  bağlıdır.  Bu  ise  bedii  edebiyatımızda  yeni  bir  cığırın  formalaşması  ile  bedii 

dilimizde yeni, öncül bir üslubun yaranması ile sonuçlanmış bir yaratıcılıktır. Mehz buna göre 

de  XVIII.  asırdaki  Azerbaycan  bedii  dilinin  inkişaf  istikametini  müeyyenleşdiren  elametler 

---

Prof. Dr. Yusuf Seyidov ve Azerbaycan Edebi Dili Tarihi Meseleleri Prof. Dr. E. Demirçizade Örneği  

TAED 

57* 1577

 

 

esasen  koşma  üslubunun  elametdar  cihetleridir.  Böyle  elametdar  cihetlerin  esası  -bedii  dilin 

ümumhalk  dili  vahidleri  hesabına  –  sade  sözler,  ifadeler,  ibareler  hesabına  zenginleşdirilmesi 

ile,  Arap,  Fars dillerinden alınma  sözlerin, ifadelerin ise  mehdudlaştırılması  ile bağlıdır”(3,  s. 

242). 

Y.  Seyidov  müellifin  haklı  olarak  hemin  devri  Vakıf  marhelesi,  deviri  adlandırmasını 

yüksek  deyerlendiriyor  ve  doğru  olarak  yazıyor  ki,  devrin  koşma  üslubunun  Vakıf`le 

alakelendirilmesi tesadüfi deyildir. Vakıf bu devir Azerbaycan şiirini ve Azerbaycan şiir dilini 

temsil ediyordu. Devrin koşması daha çok Vakıf`in adı ile bağlı idi(1, s. 422). 

Azerbaycan dilçiliğinde böyle bir görüş var ki, Azerbaycan dili XX. asra kadar esasen 

bedii  üslupla  temsil  olunmuştur.  İlk  defa  Demirçizade  Azerbaycan  dilinin  üsluplar  sistemi 

üzerinde  özel  olarak  araştırma  yapmış  ve  bu  kitapta  da  dilimizin  hele  XVIII.  asrda  birtakım 

üsluplar  esasında  dallandığının  nümunelerini  gösterir,  hatta  ilmi  üslubun  ilimler  üzere 

formalaşdığına  nazar  yetirir.  Bunları  “Bu  Merhelede  İlmi  Üslup

” 

başlığı  ile  verir.  Bu 

mülahızanı  ileri  sürerken  o,  XVIII.  asırda  Azerbaycanca  birkaç  tane  tıp  kitabı,  kitapçığı, 

sözlükler,  hesap,  astronomi,  coğrafya  meselelerine  hesr  edilmiş  kitaplar,  aynı  zamanda  dini 

tebliğat–telimat  mezmunlu  kitap  ve  kitapçıklar  yazılmıştır.  Y.Seyidov`un  doğru  olarak 

kaydetdiği  gibi  müellif  devrin  ilmi  üslubunu  ilim  sahaleri  üzre  tahlil  edir.  Matematik  ve 

astronomi sahasinda meydana çıkan eserleri tabii ilimler üslubunun temsilçileri olarak nazarden 

geçirir. “Üsuli-esse”(yeddilik üsul) adlı bir kitabın kalan hissesine esasen yazıyor  ki, “Burada 

işlenen terimler, esasen Arapça`dan alınma sözlerdir: meş”ele, kerre, baqi, zerbe, kesir, mexrec, 

müstekim,  adet,  kesret,  münkesim,  miktar,  mezrub.Yalnız  birkaç  yerde  urmak  sözü  çıkmak 

manasında,  hem  götürmek  sözü,  hem  de  nöksan  etmek  analitik  fiili  işlenmiştir.  Müellif 

kaydediyor ki, bu eserde cümle üyelerinin sıralamasında da riyazi ifade tarzi yansımıştır, buna 

göre  de  haberler  bazen  ihtisar  olunmuş,  bazan  ise  mübteda  ile  veya  tamamlık  ile  yerleri 

deyişdirilmiştir.” 

“Kitabi-ruzname”  adlanan  bir  başka  kitap  astronomiye  aittir.  Demirçizade  bu  eser 

hakkında  yazıyor:  “Bu  eser  esasen  yıllarin,  ayların,  günlerin  deyişme  cereyanlarını  yansıtan 

cedvellerden  ibarettir  ve  bu  cedveller  Arap  yazısında  işlenen  harfler  ve  rakamler  esasında 

tertiplenmiştir. Bu eserde esas problemle elakedar olarak, ayların adları Arapca, Farsca, Rumca, 

Yunanca, bazen Azerbaycanca verilmiştir”. 

---