Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016
Yüklə 16,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Prof. Dr. Yusuf Seyidov ve Azerbaycan Edebi Dili Tarihi Meseleleri Prof. Dr. E. Demirçizade Örneği TAED
57* 1569
formlaşmasını, oluşmasını ise XI. asra kadar götürmektedir. Alim araştırmalarından hareketle “Azerbaycan dili oğuz grubuna mensup dillerdendir” görüşünü açıkça ifade etmektedir. Yusuf Seyidov doğru olarak yazıyor: Biz şimdi bunu ezbere biliyoruz; ancak bilmiyoruz ki, bunu ilk söyleyen alimlerden biri Prof. Dr. E. Demirçizade`dir
E. Demirçizade M. Kaşgarlı`nın (özel isimlerden sonra gelen ekler kesme işartetiyle ayrılmalı) meşhur sözlüğünde Türk taife adlarının sıra ile nasıl verildiğini ve Azerbaycan Türk dili adının bu sırada yerini ortaya koymaktadır
(1, s. 410). Yukarıda belirttiğimiz kitabın yanı sıra Demirçizade “Azerbaycan Dilinin Tarihi Grameri” ve “Azerbaycan Dili Tarihi” kitaplarını yayınlamıştır (4). Bu kitaplardaki
konuların bir kısmı 1979 yılında basılmış “Azerbaycan Edebi Dili Tarihi” (I cilt) kitabında yer almıştır . O nedenle bu kitapta müellif dilin tarihî problemlerine geçmeden önce fenle, bilimle alakadar bir sürü kuramsal ve metodik sorunlar ortaya koymaktadır. Bu problemlerden bir kısmı “Azerbaycan Dili Tarihi ile İlgili Bazı Meseleler”
genel başlığı altında verilmiştir. Söz konusu meseleler bunlardan oluşmaktadır: “Meselenin Mahiyeti”, “Dil”, “Azerbaycan Dili Anlayışı”, “Azerbaycan Dilinin Tarihi ve Kültürel Önemi”, “Azerbaycan Dili Tarihi Fenninin Mevzusu(konusu) ve Maksadı”.
Göz önünde tutulan meselelerin ikinci kısmı “Azerbaycan Dili Tarihi’nin Başka Fenlerle İlişkisi” genel adı altında sunulmuştur. Muasır Dil Fenni ile İlişkisi, “Genel dilbilim dersiyle alakası”, Azerbaycan Edebiyatıyla Alakası,Tarih Fenleriyle Alakası. Sunulan problemlerin üçüncü kısmı “Azerbaycan Dili Tarihinin Temel Kaynakları” olarak adlandırılmaktadır.
Demirçizade gösteriyor ki, V-IX. asırlar arasında Azerbaycan halkının ve umumhalk Azerbaycan dilinin teşekkül bulması için elverişli tarihî ortam oluşmuş
ve mehz bu ortamda ümumhalk dili esasında dilin meydana gelmesine zemin de yaratılmıştır. E. Demirçizade bu zeminde öncelikle sözlü ve yazılı dilin oluşması meselesini gözden geçirmektedir. Tabiidir ki bu da reallığa dayanıyor. Alim şifahi Azerbaycan dilinin teşekkülünü şifahi edebiyatla –ağız edebiyatı ile alakelendirir ve gösteriyor ki, bu yaratıcılık bir hayli kadimlerden başlayıp Arap istilası devrinde de devam etmiştir. Demirçizade yazıyor: Sonraki devirde yani Arap istilasının ilk yıllarında umumhalk Azerbaycan dilinin artık belli bir şekil aldığı ve geniş arazide kullanıldığı devirde şifahi edebiyat daha da çoğalmış, muhtelif üsluplarda şifahi edebiyat nümuneleri yaratılmıştır. Lakin hele şifahi dil formlaşmadığından 1570 * TAED
57
Aliye MUSAYEVA
böyle şifahi edebiyat nümuneleri yazıya geçirilmemiş ve ancak dillerde ezber saklanan şifahi olarak nesilden nesile geçen nümuneler son zamanlarda toplanmıştır. Böylelikle şifahi edebiyat nümunelerinden bir kısmı ancak X-XI. asrlardan başlayarak yazıya geçirilmiştir ki, bunlardan özellikle “Dede Korkut” destanları en zengin dil ve edebiyat hazinesidir. E. Demirçizade`nin düşüncesine göre VI-VIII. asrlarda Azerbaycan köyleri ve şehirleri arasındaki ticari ilişkiler onları alakalandırır, vahid dil-lehçe birliği yaratırdı. Böylece “bu dönemde Azerbaycan halkı meydana geldiği gibi bu halkın hepsinin iletişim aracı vahid umumhalk Azerbaycan dili de artık mevcud idi ve geniş çevrede işlenirdi. Alimin fikrince Arap kısmen de Fars dilli medreselerde Azerbaycan dili tedris dili olmasa da vasıta rolunu oynamıştır. Bu medreselerde telim-tedris işinin esasını Kuran-ı Kerim`i, şeriati, Arap ve Fars dillerinin sarf ve nahvini, tecvidini ve kısmen nücum ilmini, mantık ilmini (öğrenmek) oluşturmuştur. Hemin medreselerde istifade olunan tedris vesaitinin yani ders kitaplarının Arap ve Fars dillerinde yazıldığına da şübhe ola bilmez. Lakin bütün bunlara rağmen böyle bir hakikatı kayd etmeliyiz ki, Azerbaycanlı müderrisler Azerbaycanlı çocuklara Kuran-i Kerim`i de, şariatı da, başka dilleri de öğretmek için ilk anlaşma vasıtası gibi yani telim-tedris vasıtalarından biri gibi mutlaka ana dilinden yani Azerbaycan-Türk dilinden istifade etmişlerdir (1, s. 411). Onu da kayd edelim ki, Azerbaycan dili tarihini ilk devirleşdirenlerden, onun ilmi prensiplerini işleyip hazırlayanlardan biri E. Demirçizade olmuştur. Daha 1938 yılında neşr olunmuş “Azerbaycan Diline Ait Hülaseler”, 1958 yılında neşr olunmuş “Azerbaycan Dilinin İnkişaf Yolları” kitabında müellif Azerbaycan dilinin tarihini şu şekilde sınıflandırmaktadır. 1. XIII-XIV. asırlarda formalaşan Azerbaycan dili, 2. XV-XVII. asırlarda Azerbaycan dili. Demirçizade 1978 yılında neşredilen kitabında devirleşdirmenin kriterlerini verir ve bu esasda yeni devirleşdirme teklif edir: 1. Ümumhalk dili esasında Azerbaycan dilinin formalaşıp inkişaf etmesi devri. 2. Azerbaycan millî dili esasında Azerbaycan dilinin sabitleşmesi devri. 3. Azerbaycan dilinin devlet dili gibi yeniden kurulması ve sosyalist millî dili esasında inkişaf etmesi devri- sovyet devri. Müellif birinci devir hakkında yazıyor ki, bu devir dili esasen bedii üsluba, bedii dile hizmet etmiştir . Bu devri o, 1. Başlangıç, 2. Hatai-Fuzuli Merhalesi, 3.Vakif Merhalesi şeklinde üç merhaleye ayırmaktadır. Dört asrı kapsayan başlangıç merhalesini o XI. asırdan saymakta ve bu merhalenin ilk nümunesi olarak Dede Korkut destanlarını göstermektedir. Şunu da belirtelim Yüklə 16,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|