Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
258 “Yaralı top” aşığın digər dastanlarına nisbətən zəif təsir bağışlasa da, “bir xalq əfsanəsinin bir xalq şairinə ilham verməsi baxımından dəyərlidir” [190, 357]. Digər t ərəfdən mifik motivlərin zənginliyi (növbətçi əsgərin yuxulaması, topun yoxa çıxması, əsgərin qudsal sirri açdığına görə ölümü və s.) müasir məzmunlu bu dastanı q ədim dövrlərlə bağlayır. XVI-XVII əsrlər Azərbaycan xalq dastançılığının intibah dövrü sayılır. “XVIII-XIX yüzillikl ərdə dastan yaradıcılığı əvvəlki tempini yavaş-yavaş azaltmış və dastan ifaçılığına diqqət artırılmışdır. Dastanların ayrı-ayrı aşıq mühitlərində d əyişikliklərə məruz qalaraq variantlaşması prosesi də əsasən bu tarixi mərhələdə getmişdir...Bu tarixi mərhələdə ayrı-ayrı aşıqlar bir sıra dastanlar yaratsalar da, onlar lokal-m əhəlli mövcudluq keçirmiş, kütləvilik qazanmadığından aşıq repertuarında möhk əmlənməmişdir” [34, 627]. Bu elmi q ənaət nə qədər tarixi-mədəni gerçəkliyi əks etdirsə də, Ağbaba- Çıldır sənətkarlarının dastan yaradıcılığını Azərbaycan xalq dastançılığı kontekstində araşdıranda qeyd olunan fikrin ikinci tərəfi ilə razılaşmaq çətindir. N əzərə almaq lazımdır ki, “dastanların yaranması ağır gedişli və ləngərli prosesdir” [15, 49]. Folklorşünas M.Allahmanlı dastan yaradıcılığının inkişaf prosesind ən bəhs edərkən əhvalatçılığın dastançılıq ənənəsində səciyyəvi cəhət kimi n əzərə çarpdığını göstərərək XIX əsrdən etibarən güclənən istiqamətdə müşahidə olunduğunu yazır. Alim Aşıq Ələsgər, Aşıq Alı, Aşıq Mirzə və başqa sənətkarların deyişmələrində əhvalatçılığın olduğunu müşahidə edir və haqlı olaraq bu qənaətə g əlir ki, bütün bunlar “dastanların yaranma prosesinin dayanması da demək deyil” [15, 49]. T əhlilini verdiyimiz dastanlar, xüsusilə Aşıq Şenliyin “Lətif şah”, “Salman b əy” dastanları Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində dastan yaradıcılığının dayanmadığını v ə bu prosesin ağır və ləngərli bir şəkildə davam etdiyini söyləməyə əsas verir. İfaçılıq: improvizə və bəstəçilik məsələləri Az ərbaycan aşıq sənətinin tarixi-mədəni, etno-genetik köklərindən qidalanan Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin ifaçılıq və bəstəçilik ənənələri şifahi yaddaşın 259 özün əməxsus prinsipləri əsasında formalaşıb inkişaf etmişdir. Bu mühitin bir çox s ənət problemləri kimi ifaçılıq və sənətkarlıq, bəstəçilik, improvizasiya ənənələri, bu ənənələrin icra yerləri və zamanları məsələləri indiyə qədər elmi-nəzəri səviyyədə araşdırılmamışdır. Bu, bir tərəfdən problemin mürəkkəbliyi, daha doğrusu, genişliyi v ə çoxcəhətliliyi ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin Az ərbaycan folkloşünaslığının diqqət mərkəzindən kənarda qalması ilə əlaqədar o lmuşdur. Qeyd edildiyi kimi, Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti Anadolu və Azərbaycan aşıqlığının xüsusiyyətlərinin birləşdirsə də, Azərbaycan aşıq sənətinin ifaçılıq ənənələri bu mühitdə daha geniş yayılmışdır. Ağbaba-Çıldır aşıqlarının təksazlı ifaçılığa və təsəvvüfə güclü meyli mühitin ozançılıq ənənələrinə, bəlkə də, ozançılıqdan daha qədim sənət sisteminə bağlı olduğunu ehtimal etməyə imkan verən amill ərdən biridir. Tədqiqatçı T.İsabalı qızı Borçalı aşıq mühitini araşdırarkən ifaçılıq ənənəsinin aşıq yaradıcılığında mövqeyinə ayrıca diqqət yetirir: “Hər hansı aşıq mühitinin özün əməxsus ifaçılıq və sənətkarlıq məsələlərinin öyrənilməsi aşıq sənəti v ə yaradıcılıq tədqiqinin, bəlkə də çətin və mürəkkəb sahələrindəndir. Məsələnin ç ətinliyi predmetin mürəkkəbliyi ilə şərtlənir. Belə ki, aşıq sənəti poetik yaradıcılıq, saz- ifaçılıq, musiqi-bəstəkarlıq, aktyor-ifaçılıq və s. sənətkarlıq yönlərini özündə qovuşduran sinkretik (qovuşuq) hadisədir. Bu baxımdan əslində ifaçılıq və s ənətkarlıq məsələlərinə elmi yanaşmanın imkanları çox genişdir” [92, 105]. Göst ərilənlərdən əlavə, aşıq mühitinin tarixi-mədəni coğrafiyası, dinləyici auditoriyası, aşıq ocaqları, bu ocaqların sənət ənənələri və s. məsələlər də predmetə t ədqiqi yanaşmanın çox istiqamətliyinə daxildir. Problemə bu anspektdən yanaşdıqda Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində təsəvvüfə meyilliyin davamlı olaraq ifaçılıq ənənəsində mü əyyən yer tutduğunu görərik. Fikrimizcə, Aşıq Nöqsani (XVIII yüzillik), Sofu D ədə (XVIII yüzillik), Aşıq Əmrah (1780-1860), Aşıq Şenlik (1850-1913), Aşıq Zülali (1873- 1959), el şairi Rəcəb Hifzi (1893-1918), Aşıq Nəsib (1870-1944) və başqa saz-söz sənətkarlarının yaradıcılığında sufi ideyalarının dərin kök salması adı ç əkilən aşıqların ifaçılıq tərzinə təsir göstərən mühüm amillərdən biridir. İfaçılıq ənənəsindəki bu özünəməxsusluq aşıq qarşılaşmalarında qabarıq şəkildə özünü hiss 260 etdirir. Aşıq Summani-Aşıq Şenlik-Aşıq Zülali üçlü qarşılaşmasında bir-birini sənət imtahanına çəkən bu sənətkarların məclis aparmasının, ifaçılıq formasının ilk öncə t əsəvvüf motivlərinə, türk-islam mifoloji düşüncəsinə əsaslandığını görərik. Türk folklorşünası O.Özbək həmin qarşılaşmanı belə təsvir edir: “Aşıq Summani eşqinə dayana bilm ədiyi Gülpərinin dərdindən diyar-diyar gəzməkdə, getdiyi yerlərdə tapmayınca ah-zar çəkməkdə idi. Əhməd adlı qardaşı ilə gedə-gedə Qarsın Posof q əzasına gəldilər. Orada Aşıq Zülalinin evinə müsafir oldular. Aşıq Zülalinin evində bir müsafir daha vardı. Bu, Çıldırlı Şenlikdi... Öncə sözə çox uzaqlardan gəlmiş Summaninin başlaması uyğun görüldü . Aldı Summani: Ad əmi-Seyfullah məqami-pedər, C ənnətdən iğvaya bir kərə düşdü. “Sürün”-dedi-R əbbim, təqdiri-qədər, C ənnətdən dünyaya bir kərə düşdü. Aldı Şenlik: Hişmı nar içində gülüstan gözlü, İbrahim Səfaya bir kərə düşdü. İsmayıla gələn qoç qurban quzu, C ənnətdən Minaya bir kərə düşdü. Aldı Zülali: Turabdan bir ovuc haqq aldı qaddəs, Bu z əmin lərzəyə bir kərə düşdü. Beytullah yerin ə beytül müqəddəs, Quruldu K əbəyə bir kərə düşdü. [224, 50] Qeyd ed ək ki, bu deyişmə kiçik imla fərqləri nəzərə alınmazsa, E.Aslanın bizə m əlum əsərində də eynidir. Müxtəlif dini ifadə və rəvayətlər, çətin müəmmalar, eyni qafiy ə üzərində rəqibinə cavab vermək və sair bu üç aşığın sənətkarlığını, ifaçılıq qüdr ət və bacarığını müəyyənləşdirən özəl cizgilərdir. Bu cizgilər özlüyündə Ağbaba- Çıldır aşıqlarının təsəvvüf poeziyasının sufi mərasimlərinə uyğun ifasını tələb edən s ənət göstəricisi kimi dəyərləndirilməlidir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|