105
Əcəm çahı (məc. an.) – Atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd El-
dəgiz nəzərdə tutulur .
Ərəb səmasında biri qəmərdir,
Biri Əcəm Ģahı – bir tacivərdir (Xġ-36).
Burada Məhəmməd peyğəmbər və ġəmsəddin Atabəy Mə-
həmmədin adları qarĢılaĢdırılır. AĢağıdakı beytdə isə göstərilir
ki, Ģir ilə guru bir oxla öldürən Bəhram Ģahı ərəblər “Əcəm Ģahı”
adlandırırlar.
Hünərli vuruĢu görən ərəblər:
Əcəm Ģahı, sənə əhsən – dedılər (YG-69).
Əcinnə (mif.) – “Cin”in(bax) cəmi.
Ondan əvvəl pəriydi, əcinnəydi həyatda (SX-69).
Dini rəvayətlərə görə, Adəmdən əvvəl pəri, cin və mələklər
yarandığı üçün Adəm pərilərin axırıncı uĢağı hesab olunur. Bu
misranın məzmunu “Quran”ın “Əl-hicr”(15) surəsinin 27-ci ayə-
sindən alınmıĢdır: “Cinləri biz əvvəl səmum atəĢindən xəlq etdik”.
Ədən (məc. top.) – Böyük bir vilayətin adıdır. Ədən
körfəzinin sahilində, Ərəbistan yarımadasının cənub-qərbində,
Hind okeanının Qırmızı dənizə keçən yerində yerləĢmiĢdir.
Ədən körfəzi öz dürləri ilə məĢhurdur. Ərəb sözü olan “Ədən”
Cənnət kimi gözəl yer deməkdir.
Nələr danıĢıram, bax ey, könül, mən,
Suyum buluddandır, dürrüm Ədəndən (YG-32).
ġair özünü və yazdıqları əsərləri Ədən dürrünə bənzədir.
Çin Ģahı səhərə nəfəs verərkən
Ulduzu günəĢə dəyiĢdi Ədən (Ġ-141).
Yəni səhər açılıb GünəĢ çıxınca Ədən dənizinə bənzəyən
göy ulduzlarını verib, onun əvəzinə, GünəĢi aldı. Yaxud Çin Ģa-
hı – GünəĢ qaranlığı qovduqca Ədən dənizində əks olunan ul-
duzlar GünəĢlə əvəz olundu.
Belə bir vaxtda Ġskəndər və Dara qoĢunları üz-üzə dayandı.
Əflatun (an.) – “ Ġskəndərnamə” əsərində obraz adı. Ġskən-
dərin səkkiz yaĢı olanda Əflatun ölsə də, Ģair öz məqsədindən
asılı olaraq onu Ġskəndərin sarayında yaĢayan alimlərdən biri
kimi təsvir etmiĢdir.
106
Ərəstu qədəhə, Əflatun cama
Təzə mey tökürdü qan dam- dama (Ġ-103).
Əflatun (və ya Platon; e.ə. 428-348) məĢhur yunan filosofu,
antik dünyada idealizmin banisi, Sokratın Ģagirdi olmuĢdur. Dia-
lektikaya dair bir sıra fəlsəfi əsərləri ilə yanaĢı, “Dövlət”, “Qa-
nunlar” adlı kitabları da vardır. Əflatun bu kitablarda “aristokrat
sosializmi” ideyalarını inkiĢaf etdirir və mülkiyyət ümumiliyinin
hakim aristokrat sinfi üçün olduğunu təbliğ edir.
Əfrasiyab (məc. an.) – Əfsanəvi bir Ģəxsiyyətdir. Ġranlıların
qədim tarixinə görə, Firidunun üç oğlundan biri olan Turun
nəvəsidir. Həmin Turun adı ilə bağlı olan Turanın ən böyük
hökmdarlarından sayılır. Bir zamanlar Ġranı zəbt edərək on iki il
orada hakimiyyət sürmüĢdür. Sonralar iranlıların üsyanı nəti-
cəsində bu ölkədən çıxarılmıĢdır. Firdovsinin “ġahnamə”sində
Keykavusun oğlu SəyavuĢ Ġrandan Turana qaçaraq Əfrasiyabın
yanına getmiĢdir. Əfrasiyab SəyavuĢa öz qızı Firəngizi vermiĢ
və ondan Keyxosrov dünyaya gəlmiĢ, nəhayət, Əfrasiyab onun
əlində ölmüĢdür. Orta əsr ġərq ədəbiyyatında Əfrasiyab qüdrətli
hökmdar rəmzi kimi iĢlədilmiĢdir.
O, Keyxosrov, bizsə Əfrasiyabıq (Xġ-119).
Burada Məhin Banu Xosrovu Keyxosrova, öz nəslini və
özünü isə Əfrasiyaba bənzətmiĢdir.
ġair ġirvanĢah Axsitanı da metaforik Ģəkildə Əfrasiyaba bən-
zətmiĢdir.
DüĢmən qarĢısında Əfrasiyabdır,
Təkbətək döyüĢdə günəĢə babdır (LM-54).
Mirzə Bala Məmmədzadə Əfrasiyab haqqında göstərir ki,
Mahmud KaĢğariyə görə, türklərin böyük hökmdarı olub iran-
lılar tərəfindən Əfrasiyab adı verilən qəhrəmanın əsl adı Tuna
Alp Ər (Tunqa Alp Ər) idi. Türk dastanlarında Tunqa Alp Ər,
Ġran dastanlarında Əfrasiyab adı ilə tanınan qəhrəmanı böyük
Saka dövlətinin ən Ģövkətli dövrünü və süqut çağını yaĢayan bö-
yük qəhrəman kimi qəbul edirik. Bu dastanın türk rəvayətlərində
Tunqa Alp adı ilə türk hökmdar sülalələrinin böyük atası, onun
qohum-əqrəba və övladı, onun kultu nəzərə çatdırılır. Ġran rəva-
107
yətlərində də Əfrasiyabın iranlılarla olan macəraları, Ġran hökm-
darı Keyxosrov (Midiya hökmdarı Kiyeksares) tərəfindən yenil-
dikdən sonra, onun tərəfindən də TyanĢanda KoqkarbaĢı və Ku-
məklər ölkəsinə, yəni Altaya qədər təqib edilməsi, nəhayət, Key-
xosrovun əlinə keçərək miladdan öncə 625-ci ildə öldürülməsi
və özündən sonrakı oğullarının dövrü təsvir edilir (“Azərbay-
can” jur. №10. 1989. səh.128).
Əfrasiyab mülkü (məc. top.) – ġair “Əfrasiyab mülkü”
dedikdə Ġranı nəzərdə tutmuĢdur.
Əfrasiyab mülkünün varisi erkən
BaĢını günəĢtək ucaltdı Çindən (Ġ-282).
Burada Ərasiyab mülkünün varisi Ġskəndərdir. Əfrasiyab
mülkü ifadəsi – bir zaman Əfrasiyabın Ġranı zəbt edərək ona
hakim olmasına iĢarədir.
Əfrəncə (top.) – Ərəbcə “firəng, avropalı” deməkdir. Misir-
də bir Ģəhərin adıdır.
Qarətə gedəcək o zəngin diyar,
Misir, Rum, Əfrəncə olar tarimar (Ġ-74).
Əfrəncə dənizi (top.) – Misirin ətrafında bu adda dəniz
yoxdur. Ola bilsin ki, Əfrəncə Avropa dənizlərindən birinin qə-
dim adıdır. Yaxud da Xəzər dənizi onun sahilində yerləĢən Ģə-
hərlərin adı ilə Dərbənd dənizi, Mazandaran dənizi və s. ad-
landığı kimi Əfrənc Ģəhərinin yerləĢdiyi sahədə olan dəniz də bu
Ģəhərin adı ilə adlansın.
Əfrəncə dənizi, Nil sahilləri
Köç təbli səsindən oldu sərsəri (Ġ-98).
ġair burada Əfrəncə dənizi və Nil sahillərini metaforik Ģəkil-
də Ġskəndər ordusunun köç təbilinin səsindən sərsəri olan insana
bənzətmiĢdir.
Əhli-Xorasan, Bağdad (xat. məc. an.) – Əhli-Xorasan dedikdə
Xorasan hakimləri, Bağdad dedikdə isə Abbasilər nəzərdə tutulur.
Hamıya məlumdur, əhli-Xorasan
Bağdadda fənd ilə yaĢayır asan (Ġ-452).
Abbasilər dövründə VIII əsrdə Xorasan hakimlərinin (Əbu
Müslüm Xorasaninin, Bəni-Tahir dövlətinin banisi Tahirin və s.)
Dostları ilə paylaş: |