Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Eser adı : Destur-e Zeban-e Azerbaycani Yazar adı
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 39
-lan, -len, -al, -el, -l, -ar, -er, -a, -e, - ı, -i, -u, -var, -sa, -imse, -ümse, -ılda, -ilde, - ulda, -ülde, - rıh, -ik gibi uygun ekler getirilerek türemiş fiiller yapılır. Örnek: baş- la-mak, hoş-lan-mak, yarı-la-mak, bir-leş-mek, temiz-len-mek, düz-el-mek, gız-ar- mak, yaş-a-mak, turş-u-mak, su-sa-mak, şır-ılda-mak, du-ruh-mak gibi. Azerbaycan Türkçesindeki birleşik fiillerinin, dilin doğal gelişiminde büyük öneminin olduğu vurgulanan bu kısımda, bir isimle bir fiilden meydana gelen birleşik fiillerin çokluğuna dikkat çekilmektedir ve bu bakımdan Azerbaycan Türkçesinin dünyanın en zengin dilleri arasında olduğuna işaret edilmektedir. Bu konuyla ilgili olarak “tutmak” fiilinin birleşikleri ile yirmi altı tane örnek verilmiştir. Azerbaycan Türkçesinde birleşik fiillerin idi-, imiş-, di-, miş-, ol-, et-, bil- gibi fiillerin başka bir fiille veya isimin bir fiille birleşmesinden meydana geldiği belirtilmektedir (s. 202-205). Azerbaycan Tür kçesinde de Türkiye Türkçesinde olduğu gibi kalın sesli mastarların –mak ve ince sesli mastarların –mek ekiyle bittiğine dikkat çekilmiştir (s. 206-207). Fiillerde olumsuzluk, kökten sonra ve ekten önce gelen –ma veya –me olumsuzluk ekleriyle yapılır ve vurgu bu olumsuzluk eklerinden önceki hecede olur.
Bunlardan başka diğer bazı dillerde de olduğu gibi fiilin başında gelen “ne” olumsuzluk edatı bulunmaktadır. Bu “ne” olumsuzluk edatı fiilin başına geldiği zaman fiile başka bir olumsuzluk ekinin gelmesi gerekmez. Örnek: Ne içeri gelir,
İçeri gelmir, goyub getmir, anlamındadır) (s. 208-209). Geçişli ve geçişsiz fiiller, türlerine ve aldıkları eklere göre geniş bir şekilde anlatıldıktan sonra çeşitleri bakımından etken ve edilgen olarak iki gurupta incelenmiştir. Dönüşlü fiillerin –n ve –l olmak üzere iki ekinin olduğu belirtilmiş ve daha sonra da işteş ve ettirgen fiiller hakkında bilgi verilmiştir (s. 210-227). “Fiillerde zaman” konusu “geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman” başlıkları altında incelenmiştir. Bunlardan “geçmiş zaman” konusu “bilinen geçmiş zaman (mazi mutlak), öğrenilen geçmiş zaman (mazi nakli), sürekli geçmiş zaman ( şimdiki zamanın hikayesi/mazi istimrari), uzak geçmiş zaman (mazi baid) diye dört zamana ayrılmış, daha sonra şimdiki zaman ve geniş zaman konuları işlenmiş ve bu zamanların her biriyle olumlu ve olumsuz olarak fiil çekim tabloları hazırlanmıştır (s. 228-240). “Fiillerde şahıs” başlığı altında fiillerin kök, zaman eki ve şahıs ekleri hakkında ayrıntılı olarak bilgi sunulmuştur (s. 241-248). “Fiillerin şekilleri” başlığı altında zaman ve şahıslara göre fiillerde meydana gelen değişmeler, fiilin mastar, emir, haber, gereklilik, istek, şart ve benzeri durumlarına göre ayrı ayrı incelenerek tablolar halinde örnekleri verilmiştir (s. 249- 292). “Fiilin genel şekilleri” başlığı altında ise yeterlilik, fiillerin soru şekli, zarf ( bağ) fiiller ve zarf (bağ) fiil yapan ekler anlatılmıştır (s. 293-313). “Zarflar” konusu, “hal zarfları” basit hal zarfları, türemiş hal zarfları ve birleşik hal zarfları; “zaman zarfları” basit zaman zarfları, türemiş zaman zarfları ve birleşik zaman zarfları; “yer zarfları” basit yer zarfları, türemiş yer zarfları ve birleşik yer zarfları ve “miktar zarfları” basit miktar zarfları, türemiş miktar zarfları, birleşik miktar zarfları olmak üzere üçer başlık altında anlatılamaya çalışılmıştır (s. 314-323).
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 40
“Ünlem ( nida)” başlığı altında ünlemler ve çeşitleri hakkında açıklama yapılmıştır (s. 324-325). “Yansımalar” konusu, “basit yansımalar, türemiş yansımalar, birleşik yansımalar” başlıkları altında sunulmuştur (s. 326-329). “Edatlar ve bağlaçlar” konusu “basit edatlar ve bağlaçlar, türemiş edatlar ve bağlaçlar, birleşik edatlar ve bağlaçlar” başlıkları altında örneklerle incelenmiştir (s. 330-345). “Ünlemler ve deyimler konusunda da Azerbaycan Türkçesinde en çok kullanılan bazı deyimler ve ünlemler hakkında açıklama yapılarak örnekler verilmiştir (s. 346-350). Eserin sonunda kaynakça yer almaktadır. Sonuç olarak; her konusunun sonunda konuya ait çok sayıda alıştırma ve soru bulunan ve Türk diline ait önemli birçok kaynaktan yararlanılarak hazırlanan eserin Azerbaycan Türkçesinin dilbilgisini öğretmeyi, bu konuda çalışma yapacak olanlara yardımcı olmayı amaçladığı anlaşılmaktadır. Esrin yazarı Dr. Muhammed Taki Zehtabi’nin bu ve bunların dışındaki eserlerinin Azerbaycan Türkçesini öğrenecek ve öğretecek olanlara katkısının olacağını söylememiz yerinde olur.
Mecele-ye ferhengi, ectimai, edebi, honeri (beynelmileli), İntişarat-e Eldar ve İntişarat-e Aşina, s. 590. Önsöz: Hasan Riyazi ( Ildırım) Eser, İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerine Arap-Fars alfabesiyle yazılan Azerbaycan Türkçesini okuyup yazabilenlerin yararlanabilmesi ve daha önce bu alanda yapılan çalışmalardaki eksikliklerin giderilmesi düşüncesiyle ve Azerbaycan Türkçesinin dilbilgis i kurallarını öğrenmek isteyenlerin en doğru ve en kolay şekilde kendi kendilerine öğrenebilmeleri amacıyla kaleme alınmıştır. Behzad Behzadi, şimdiye kadar bu alanda hazırlanan eserlerdeki eksiklikleri kendi eserinin giriş bölümündeki Azerbaycan Türkçesinin yapısının anlatıldığı kısımda şöyle özetlemektedir (s. 21-28): Arap-
Fars alfabesinin kullanılması Azerbaycan Türkçesinin dil özelliklerinin dikkatten kaçmasına sebep olmuştur. Farsçada kullanılan Arapça ve Farsça deyimlerin Azerbaycan Türkçesinde karşılığı olduğu halde Azerbaycan Türkçesindeki karşılıkları kullanılmamıştır. Dilin yapısı esas alınarak, edebi dil kurallarına riayet edilmelidir. Edebi dildeki ve halk dilindeki farklılıkları ortaya koymadan her ikisini esas gösterip karışık örnekler verilmiştir. Türkiye Türkçesi dil kuruluş kaidelerinin birçoğu yanlışlıkla Azerbaycan Türkçesi dili kuruluş kurallarının yerine kullanılmış veya Türkiye Türkçesinden ifadeler ve örnekler alınmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti kaynaklarından yararlanılarak kullanılan metinler- de veya yapılan tercümelerde İran Azerbaycan’ı Türkçesinde bulunmayan Avrupa dillerinden alınma söz ve deyimlerin olması İran Azerbaycan’ı Türkçesinde yeni problemler oluşturmuştur. Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|