Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

91 
 
Tehran, 1965, с III, səh. 166). Hal-hazırda o, Pakistan ərazisinin bir hissəsini təĢkil 
edir. 
15.
 
Bust - Əfqanıstanın Sicistan (Sistan) bölgəsində eyni adda tarixi Ģəhər 
və vilayət. Öz strateji əhəmiyyətinə görə Bust vaxtilə ölkənin ikinci böyük Ģəhəri 
olub.  ġəhər  Qəndəhardan  125  km  aralı  Hindistan  yolunda  yerləĢirdi.  Yaqut  əl-
Həmavi Bustun Qəzvinlə Herat arasında yerləĢdiyini göstərir. ġəhər Teymurləngin 
hərbi yürüĢləri zamanı dağılmıĢ, indi isə onun yalnız qalıqları qalmıĢdır ki, bu da 
Qalayi-Bust adlanır (Yaqut əl-Həmavi. Kitəb mü'cəmi-l-buldən. Tehran. 1965, с I. 
səh.612;  Ġbn  Rıısta.  Kitəb  əl-ələk  ən-nəfisə.  Leyden.  1967.  c.  VII,  səh.105: 
В.В.Бартольд..Соч..  т.  VII,  M,  1971,  s.48;  Əhməd  Ətiyyətullah,  əl-Qamus  əl-
isləmi. Qahirə, 1963, с I, səh. 311). 
16.
 
Ər-Ruxxac - Əfqanıstanın Sicistan diyarının Ģərq hissəsində eyni adda 
vilayət  və  onun  baĢ  Ģəhəri.  Ər-Ruxxac  orta  əsrlərdə  Qərbi  Asiyadan  Hindistana 
gedən  iki  yolun  kəsiĢdiyi  yerdə  olduğundan  mühüm  ticari  və  strateji  mövqeyə 
malik  idi.  Yunanlılar  onu  Araxosiya  adlandırmıĢlar  (Ġbn  Rusta.  Kitab  əi-ələk  əп-
nəfisə,  Leyden,  1967,  с  VII,  səh.  281;  Tarixi  Sistan  («История  Систана»),  M, 
1974, s.65; Yaqut əl-Həmavi. Kitəb mü'cəmi-l-buldən. Tehran, 1965, с II, səh. 770; 
В.В.Бартольд). Соч.. Т. VII, M., 1971, s: 91). 
17.
 
Zabulistan  - Ġranla Əfqanıstan arasında tarixən  mövcud olmuĢ ölkə; 
baĢ  Ģəhəri  Qəznə  olub.  Yaquta  görə  ölkənin  əsl  adı  Zabul  olub,  lakin  farslar  ona 
«stan» əlavə edərək, «Zabulistan» adlandırmıĢlar. Hal-hazırda Ġranın Əfqanıstanla 
sərhədində  Zabul  (Zabol)  Ģəhəri  mövcuddur  (Yaqut  əl-Həmavi.  Kitəb  mücəmi-l-
buldən.  Tehran,  1965,  с  II.  Səh.904,  905;  Tarixi  Sistan.  M.,  1974,  s.65; 
В.В.Бартольд). Соч.. T. VII. M. 1971. s 351, 
18.
 
Taxaristan  -  ġimali  Əfqanıstanda  Bəlxlə  BədəxĢən  arasında,  Amu-
Dərya  (Ceyhun)  çayının  qərb  sahilində  yerləĢən  və  geniĢ  əraziyə  malik  ölkə 
(В.В.Бартолбд). Соч.. T. VII. M., 1971. s. 41-45). 
19.
 
Dərdistan - Əfqanıstanda dərd qəbiləsinin adı ilə adlanan rayon.  
20.
 
Kabulistan - Əfqanıstanda baĢ Ģəhəri Kabul olan diyar 
21.
 
Əl-bəriz   - məskəni  Ġranın Kirman vilayətinin dağlıq hissəsi olan və 
dil etibarilə irandilli olmayan qəbilə. 
22. Q.A.Qeybullayev sul xalqının mənĢəcə türk etnosu olduğunu qeyd edir. 
V.V.Bartoldun mülahizəsinə görə  «sul» etnonimi Мusа Kalankatuylunun  «Ağvan 
tarixi»  salnaməsində  adı  çəkilən  «çul»,  «çol»  etnonimləri  ilə  eynilik  təĢkil  edir. 
Belə  ki,  ərəb  dilində  «ç»  səsi  mövcud  olmadığından  ərəblər  onu  çox  vaxt  «sad» 
hərfi ilə əvəz etmiĢlər. Odur ki, «Sul» toponimi də öz növbəsində «Çol», «Çor» və 
ya  «Çoqa»  Ģəhər  adının  ərəbcə  qarĢılığıdır  (Г.А.Гейбуллаев.  К  этногенезу 
азербайджанцев. Баку, 1991, с. 111-114: 354: В.В.Бартольд). Соч.. т. II. г. 1. 
М.. 1963. s. 556). 
23.
 
ġəhram-Firuz - Sasani hökmdarı Firuz Yəzdigird Bəhram (459-484) 
tərəfindən  Azərbaycanın  Ģimal  hissəsində,  baĢ  Qafqaz  dağları  ilə  Xəzər  dənizi 

---

92 
 
sahilində  iranlıların  «Xəzər  qapıları»  adlandırdıqları  yerdə  təsis  edilmiĢdi 
(Н.Пигулевская.  Сирийские  источники  по  истории  народов  СССР.  М.-Л.. 
1941. с.52: T.Nöldeke. Geschichte der Perser und Araber zur Leit der Sasaniden. 
Leiden, 1879. p. 115. 116). 
24.
 
«Abxiz»  sözü arxasında  ət-Təbəri,  çox ehtimal  ki,  xəzərləri nəzərdə 
tutur. 
25.
 
Adı  çəkilən  «bencər»  etnonimini  Ġ.Markvart  bulqar  -  türk  qəbilə 
adının  təhrif  olunmuĢ  ərəb  forması  hesab  edir  (Marquart  Ġ.  Osteuropaische  und 
ostasiatische Streifzüye. Leipzig, 1903, s. 16). 
26.  Bələncər  -  qəbilə,  həm  də  ġimali  Dağıstanda  Ģəhər  və  ölkə  adı.      Bir   
sıra   tədqiqatçılar  (baĢda   Ġ.Markvart,   V.F.Minorski, M.Ġ.Artamonov olmaqla) 
bələncər etnoniminin   barsil   (baĢqa  sözlə barsil) etnonimini ifadə etdiyini qeyd 
edir  (Bax:  Marquart  Ġ.  Die  Chronologie  der  alttürkischen  Ġnschriften    Leipzid, 
1898, s. 87: Minorsky V. A new book on the Khazars.   - Oriens, XI. 1-2. 1958, p. 
125-126: Артамонов  М.И. История  хазар,  Л.  1962.  с. 184:  Джафаров  Ю.  Р. 
Гунны  и  Азербайджан.  Баку,  1985.  s.  93).  Barsil  türk  qəbiləsi  olub,  bulqar 
qəbilələrindən  birini  təĢkil  edirdi  (Гейбуллаев  Г.А.  К  этногенезу 
азербайджанцев.  Баку.1991.  с.  127,  134,  135:  Джафаров  Ю.P.  Гунны  и 
Азербайджан. Баку. 1985, s. 18). 
27. Allan (alan) etnosu müasir osetinlərin tarixi əcdadları sayılır. 
28.  Firuz  (Piruz)  Yəzdigird  Bəhram  -  459-484-cü  illərdə  Ġranda  Ģahlıq 
etmiĢ sasani hökmdarı. I Xosrov ƏnuĢirvanın babası. 
29.  Sincibu  (Ġstəmi)  xaqan  - Qərbi türk imperiyasının hökmdarı (öl. 576). 
O,  xəzər,  bəncər  və  bələncər  qəbilələrini  özünə  tabe  edərək  imperiyasının 
hüdudarını Qafqaza kimi geniĢləndirə bilmiĢdi. 
30. Sincibu xaqan heytalları 567-ci ildə məğlub edib. 
31. Kisra Abərviz ibn Hürmuz (II Xosrov Pərviz) - I Xosrov ƏnuĢirvanın 
nəvəsi; 591-628-ci illər arasında Sasanilər Ġranında Ģahlıq etmiĢ  məĢhur hökmdar. 
Özündən  əvvəlki  sələflərinin  iĢğalçılıq  siyasətini  davam  etdirərək  o,  ġam  və 
Fələstini  istila  etmiĢ,  xristianların  müqəddəs  xaçını  ələ  keçirib,  onu  Ġrana 
aparmıĢdı. 
32. I Xosrov ƏnuĢirvanın oğlu IV Hürmuz 579-590-cı illərdə Ġranda Ģahlıq 
edib. О öz sərkərdəsi Bəhram Çubinin üsyanı zamanı öldürülüb. 
33.  Qeyri-ərəb  mənbələrində  Bəhram  Çubinin  adı  bir  qayda  olaraq  VI 
Bahram  və  ya  Varahran  Ģəklində  verilir.  Bəhram  ĢahənĢah  IV  Hürmuzun  həm 
qaynı, həm də məĢhur sərkərdəsi olub. Bəhram Parfiyanın iri feodallarına mənsub 
Mihranilər nəslindən idi. O, Sasanilər dövlətinin Ģərq vilayətlərinin caniĢini idi. Bir 
zamanlar  eftallarla  (heytallarla)  uğurlu  müharibələr  aparan  Bəhram  onları 
darmadağın  edərək,  ölkələrini  qəsb  edir.  О  həm  də  Amu-Dərya  çayının  əks 
sahilində yaĢayan maskutlarla da uğurlu döyüĢlər aparır və onlara qalib gəlir. Lakin 
IV Hürmuzun haqsız və ehtiyatsız bir davranıĢından qəzəblənmiĢ Bəhram itaətdən 

---