Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu

can ərazilərinin qəsdən yandınlması nəticəsində 63,5 min hektar 
torpaq  sahəsi  yararsız  vəziyyətə  düşmüş,  66  adda  bitki  növü, 
о  cümlədən Azərbaycanın “Qırmızı kitabı”na daxil  olan bitkilər 
məhv edilmiş, respublikaya dəyən maddi ziyanın həcmi 159, 5 mln 
manat  təşkil  etmişdir  (23,14.02.2007).  Belə  yanğınlar АгэгЬау- 
can və  erməni qoşunlannın təmas  xəttinə yaxın ərazilərdə  2007 
və 2008-ci ilin avqust aylannda da törədilmişdir.
Bundan başqa,  hər il Xəzər dənizinə  520-530  mln kub metr 
çirkab  suyu  axıdılır ki,  bunun  500  mln kub  metri  Ermənistanın 
və Gürcüstanın Araz və Kür çaylanna axıtdıqlan çirkabın payına 
düşür (25). Həmçinin işğal olunmuş ərazilərdə Ermənistan AES-in 
radioaktiv tullantılannın təxminən 25-30 
%
 həcmində olan hissə- 
sinin basdınlması təhlükəsi də özünü göstərir (25). Ermənistanın 
bu  alçaq,  qeyri-insani  hərəkətləri  işğal  olunmuş  ərazilərimizdə 
landşaftın,  flora  və  faunanın,  su  hövzəbrinin,  atmosferin  çirk- 
lənməsi ilə nəticələnmiş və Azərbaycanın ekoloji vəziyyətinə çox 
ağır təsir göstərmişdir.  Hesablamalara görə müəyyən  edilmişdir 
ki, işğal olunmuş torpaqlanmızda təkcə meşə örtüyünün bərpası 
üçün  13,6  mln  dollar  həcmində  vəsait  lazımdır.  Ermənistanın 
respublikamıza  təcavüzü  nəticəsində  ölkəmizə  dəyən  ekoloji 
ziyanın ümumi məbləği isə 4 067,0 mln dollar təşkil edir (25).
Respublika  ərazisində  ekoloji  vəziyyətin  ağırlaşmasına yerli 
istehsal  müəssisəbrinin  də  böyük  təsiri  vardır.  Belə  ki,  Bakı 
şəhər  Kanalizasiya  idarəsinin  hələ  1993-cü  il  məlumatına  görə 
о zamankı sənaye obyektlərindən Bakı buxtasına 2 min ton neft 
məhsullan, 225 min ton quru çöküntü, 35 min ton sulfat, 56 min 
ton xlorid,  5 ton fenol,  88  ton dəmir və digər çirkləndirici mad- 
dələr  axıdılmışdır  (21,71).  Xəzər  Dəniz  Elmi-Tədqiqat  Layihə 
İnstitutunun apardığı axtanş tədqiqat işləri nəticəsində müəyyən 
olunmuşdur ki, ümumiyyətlə, XX  əsrin son on ilində Bakı bux- 
tasında 16-20 sm arasmda çökmə təbəqə əmələ gəlmişdir (21, s.71).
Son illərdə Xəzər dənizində ekoloji vəziyyətin pisləşməsinin 
doğurduğu problemlər bütün Xəzəryanı dövbtbri narahat etməyə 
başlamışdır.  Bununla  əlaqədar  1999-cu  ilin  əwəlbrində  Xəzər 
dənizi  üzrə  beynəlxalq  ekoloji  proqramı  həyata  keçirmək  üçün 
Bakı  şəhərində  “Xəzər  Ekoloji  Mərkəzi”  yaradılmış  və  fəaliy-

---

yətə  başlamışdır  (29,331).  2003-cü  il  iyunun  26-27-də  Bakıda 
keçirilmiş “Eneıji, Ekologiya, Iqtisadiyyat” adlı beynəlxalq kon- 
fransda qeyd olunmuşdur ki,  “insannın ətraf mühitə mənfi təsir- 
ləri  yer  üzündə  qlobal  istiləşməyə,  iqlim  dəyişmələrinə,  meşə 
massivlərinin  yox  olmasına,  təbiətin  nadir  incilərinin  kökünün 
kəsilməsinə  səbəb olmuşdur.  Sənaye və bələdiyyə tullantılannın 
atılmasının  davam  etməsi,  irimiqyaslı  neft-qaz  layihələrinin 
həyata keçirilməsi, Xəzər hövzəsində  ekoloji vəziyyətin kəskin- 
ləşməsinə səbəb olmuşdur” (241, 2003, №2,  s.19).  Bununla əla- 
qədar olaraq konfransda Xəzər regionunda ətraf mühitin mühafi- 
zəsini  gücləndirmək  məqsədilə  xüsusi  qətnamə  qəbul  olunmuş, 
ekoloji  tarazlığın  qorunması  sahəsində  aşağıdakı  vəzifələr  qar- 
şıya qoyulmuşdur:
1) Neft-qaz  sektorunun ətraf mühitə təsirinin qarşısının alm- 
masına yönəldilmiş tədqiqat işlərinin sürətləndirilməsi;
2)  Beynəlxalq  maliyyə  qurumlannm  -   Dünya  Bankının, 
Avropa Yenidənqurma və Inkişaf Bankınm diqqətini ətraf mühitlə 
bağlı tədqiqat işlərinin maliyyələşdirilməsinə cəlb edilməsi;
3) Təcili olaraq Beynəlxalq Ekologiya Akademiyası ilə birgə 
Azərbaycan,  Rusiya,  Qazaxistan,  Türkmənistana  və  Iran  mütə- 
xəssislərinin  iştirakı  ilə  Xəzərin  ekologiyası  üzrə  ətraf mühitin 
mühafizəsi ilə əlaqədar monitorinqin genişləndirilməsi, kompyu­
ter biliklərinin hazırlanması işinə başlanılması;
4) Beynəlxalq Ekologiya Akademiyası tərəfindən elmi-texniki 
proqramlann hazırlanması və maliyyə yardımlarmm göstərilməsi 
üçün neft şirkəti və digər təşkilatlarla razılaşdınlması;
5)  Toksiki  tullantılann  atılmasının  qarşısının  alınması  üçün 
təmizləyici qurğulann tətbiq edilməsi;
6)  Sənaye  və  məişətdə  işlədilən  sulann təkrar təmizlənməsi 
texnologiyasmın tətbiq edilməsi;
7) Yerin təkinin və axar sulann neft məhsullan ilə çirklənmə- 
sinin  qarşısını  almağa  yönəldilmiş  layihələrin  hazırlanması  və 
həyata keçirilməsi;
8)  Respublikada  atmosfer  havasının  monitorinqi  ilə  bağlı 
keyfiyyətə  nəzarət  üçün  Almaniyamn  “DBG”  şirkəti  ilə  işlərə 
başlanılması;

---

9) Beynəlxalq Ekologiya Akademiyası və Yaponiyanın Kobe 
Universiteti  ilə  seysmik  fəlakətlərin  aradan  qaldınlması  ilə  əla- 
qədar layihələrin hazırlanması işinə başlanılması;
10) Geofizika və Mühəndis Geologiyasının vulkan püskürməsi, 
zəlzələ,  sürüşmələr  üzrə  proqnozlanndan  neft-qaz  kəmərlərinin 
və digər strateji obyektlərin təlılükəsizliyinin təmin edilməsi üçün 
istifadə edilməsi;
11) Ekoloji layihələrin həyata keçirilməsinin hüquqi-normativ 
bazasının hazırlanmasına kömək göstərilməsi;
12) Yanacaq  energetika kompleksində  sahə  istehsal  monito- 
rinqinin təşkil  edilməsi,  iqlim  dəyişmələri  üzrə  BMT-nin  Kioto 
çərçivə protokolu üzrə investorlann cəlb edilməsi;
13)  Yanacaq  Enerji  Komitəsi,  Təbiətdən  İstifadə  və  Ekolo­
giya  Nazirliyi  və  Beynəlxalq  Ekologiya Akademiyası  ilə  birgə 
məcburi ekoloji sığorta sanədlərinin hazırlanması;
14)  Respublikada  mövcud  və  gələcək  ekoloji  problembrin 
həllində yerli alimlərin texnologiya və qurğulanna üstünlük verilməsi;
15)  Neft-qaz  kəmərbri  çəkilərkən  sahilbərkitmə  işlərinə 
xüsusi  diqqət  verilməsi  və  ictimaiyyətin  məlumatlandırılması 
(241, 2003, №2, s. 19-22)
2003-cü ilin noyabnnda Tehranda 5 Xəzəryanı dövbtin rəsmi 
nümayəndələri  arasında  “Xəzər  dənizinin  dənizətrafı  mühitinin 
mühafizəsi  haqqında”  çərçivə  sazişi  imzalanmış,  2006-cı  ilin 
aprelində  isə bu mühüm  sənəd  Milli  Məclis  tərəfindən  ratifika- 
siya edilmişdir (180, 6.04.2006). Dövlət səviyyəsində ətraf mühitin 
yaxşılaşdınlması  istiqamətində  tədbirbrdə  də  Хэгэг  dənizinin 
ekoloji  problembrinin  həll  edilməsi  daim  diqqət  mərkəzində 
olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, 2006-cı il sentyabnn 28-də ölkə baş- 
çısı İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasmda ekoloji vəziy- 
yətin yaxşılaşdmlmasına dair 2006-2010-cu illər üçün kompleks 
tədbirlər  planının  təsdiq  edilməsi  haqqında”  imzaladığı  sərən- 
camda Xəzər dənizində  ekoloji tarazlığın qorunması məsəbsinə 
xüsusi yer verilmişdir (23, 8.XI.2006).
Bebliklə,  Azərbaycanın  nefit  strategiyasmı  reallaşduması, 
“Tarixi  İpək  yolu”nun  Ьэфаз
1
  ətraf mühitin  mühafizəsi  məsə- 
ləsini  əsas  problem  kimi  qarşıya  qoymuş,  kompleks  tədbirbrin 
reallaşdınlmasım həyati  zərurətə  çevirmişdir.  Bu baxımdan res-

---