Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu

92
2013/
I
«Adətən  nağılçılar  öz  hekayətlərini  iri  qəhvəxanaların  qapısı  ağzında,
əsasən bayram günləri axşamlar danışırlar. Nağılçı  ona diqqətli  dinləyi-
ciləri görməyə imkan verən hündür yerdə əyləşib hekayətini nəql edir və
ondakı şeir parçalarını ahənglə oxuyur, özü də bu zaman kontrabasa ox -
şayan  birsimli  kiçik  alətlə  özünü  müşayiət  edir.  Heyran  qalmış  dinləyi-
cilər  onun  ətrafında  xalçaların  və  həsirlərin  üstündə  oturaraq,  gözlərini
nağılçıdan ayırmadan qəlyan çəkir və kofe içirlər, nağılçı isə səsinin ahən-
gi və bədənin  hərəkətləri vasitəsilə  nağılı tamamlayır və  onun dramatik
cəlbediciliyini gücləndirir. Dinləyicilər nə qədər çoxdursa, nağılçının mi -
mikası bir o qədər canlı olur. Bir çox nağılçılar vəcdə gələrək nağıla öz
improvizasiyalarını əlavə edirlər. Nağıl bitən kimi nağılçı qəhvəxana sa -
hibindən müəyyən məbləğdə pul alır, sonra da əlində boşqab tutub dinlə -
yicilərdən pul toplayır» (3, 22).
Eyni dövrdə həmin prosesi ərəb dünyasının demək olar ki, hər yerində
– Misirdə, Suriyada, İraqda, Səudiyyə Ərəbistanında və Yəməndə mü şa -
hidə  edən  məşhur  Avstriya  şərqşünası  Y.Hammer-Purqştal  (1774-1856)
yazırdı: «Günortanın yandırıcı istisi, yaxud şəhərdəki müəyyən işlər yol -
çunu öz səyahətini dayandırmağa məcbur etdikdə, karvan əhli və ya ba -
zardakı insan kütləsi bir ağacın altında, yaxud qəhvəxanada nağılçının ba -
şına toplaşıb diqqətlə onu dinləyir. Bir neçə saat ərzində o, öz dinləyici -
lərini heyrətləndirir, həyəcanlandırır və güldürür və birdən öz hekayətini
ən  maraqlı  yerdə  kəsib  ardını  axşamın  sərinində  danışacağını  vəd  edir.
Lakin o, axşam da öz hekayətini bitirməyib sabaha saxlayır və o zaman
yeni  bir  nağıla  başlayır…  İri  şəhərlərdə  nağılçılar  xüsusi  təbəqə  təşkil
edirlər və sənətkarlar kimi öz şeyxlərinə tabe olurlar. Nağılların sayı, ar -
dıcıllığı və gecələrə bölünməsi tamamilə toplayıcı və katiblərin istəyi və
zövqündən asılı olur – onlar öz istəklərinə uyğun olaraq nağılları geniş -
ləndirir və ixtisar edir, bir-birindən ayırır və uzadır, təkmilləşdirir və kor-
layırlar» (7, 495).
Hammerin sözləri xalq ədəbiyyatının təkamülündə «xüsusi təbəqə təş -
kil edən» peşəkar nağılçılarla yanaşı daha iki zümrənin – toplayıcı və kat-
iblərin rolunu ortaya qoyur. Və məlum olur ki, şifahi ifaçılar dəyişiklik-
lərə geniş yer verdikləri kimi, katiblər də zövqlərinə uyğun olaraq, yaz -
dıqları mətnə müdaxilələr edirmişlər və bu müdaxilə, hətta nağılların ge -
cələr üzrə necə bölünməsinə qədər gedib çıxırmış. Bütün bunları nəzərə
alsaq, «Əyyəm əl-arab» toplusundan bəhrələnən ərəb sirələrinin bir neçə
istiqamətdə  mürəkkəb  inkişaf  mərhələsi  yaşadığını  qətiyyətlə  söyləyə
bilərik.
İşin elmi nəticəsi. Ərəb xalq sirələrinin genezisi bilavasitə «Əyyəm əl-
arab» toplusu ilə bağlıdır. «Əyyəm əl-arab» toplusu ilə bəhrələnən sirlərin
zamanın  tələbinə  uyğun  yeni-yeni  nümunələri  yaranmış,  illərin  keş mə -
keşli süzgəcindən, inkişaf mərhələlərindən keçib bugünə gəlib çatmışdır.

---

93
2013/
I
ƏDƏBİYYAT
1. Шидфар Б.Я. От сказки к роману (некоторые черты арабского народ-
ного романа) ⁄⁄ ИАН СССР. М.-Л., 1928, Серия 7,4.
2. Мелетинский, Е. М. Современные теории происхождения эпоса. М.,
967.
3. Ибрагимов, Н.И. Арабский народный роман. М., 1984.
4.  Мухтаров,  Т.А.  Очерки  средневековой  арабской  прозы.  Ташкент,
1992.
5. Мелетинский, Е. М. Современные теории происхождения эпоса. М.,
1967. С. 5.
6. Аравийская старина. Из древней арабской поэзии и прозы / под ред.
Б. Я. Шидфар. М: Наука, 1983. С. 9.
7.  Фильштинский,  И.  М.  История  арабской  литературы:  V  –  начало  X
века. М., 1985. С. 34.
8. Лундин, А. Г. Южная Аравия в VI веке // Палестинский сборник. Вып.
8 (71). М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1961. 170 с.
9. Негря, Л. В. Общественный строй Северной и Центральной Аравии в
V–VII вв. М., 1981. С. 7.
10. Крачковский, И. Ю. Таха Хусайн о доисламской поэзии арабов и его
критики // Крачковский, И. Ю. Избранные сочинения : в 6 т. М. ; Л.: Наука,
1956. Т. 3. С. 189–222.
11. 2004 . بيروت البجاوي محمد علي أيام العرب في الجاهلية. تأليف محمد أبو
الفضل إبراهيم و
12. ابن سلام الجماخ " طباقة الشعر" . 
Rəyçi: Fil.ü.f.d. Seyfəddin Rzasoy

---

94
2013/
I
AMEA Folklor İnstitutu, doktorant
E-mail: shebnem_ [e-mail]
AZƏRBAYCAN VƏ QARAQALPAQ NAĞILLARINDA 
ŞAH OBRAZI
XÜLASƏ
Məqalədə Azərbaycan  və  qaraqalpaq  nağıllarında şah obrazının  necə əks olunması
problemi ortaya qoyulur. Burada hər iki xalqın nağıllarında şah obrazının təqdimatındakı
oxşar  və  fərqli  xüsusiyyətlərə  xüsusi  nəzər  salınır.  Təhlilin  bütövlüyünü  təmin  etmək
məqsədi ilə müəllif Azərbaycan və qaraqalpaq xalq nağıllarında hökmdar obrazının daha
relyefli təsvirini incələməyə çalışır. Hər iki xalqın həm sehrli, həm də tarixi və məişət
nağılları problemi araşdırmaq üçün tədqiqatçıya kifayət qədər materiallar verir. 
Açar sözlər: Azərbaycan, qaraqalpaq, nağıl, xan, şah, hökmdar, obraz, ədalətli, əda -
lətsiz, sosial şərait
THE IMAGE OF SHAKH IN AZERBAIJANI AND KARAKALPAK TALES
SUMMARY
In the article is investigated the problem of reflection of personal images in Azer -
baijani karakalpak tales. In both tales a great attention is paid to common pecularities of
images of Rulers. For the full analyse the author points out in Azerbaijani and karakaloak
tales the image of Rulers of thise nations. In such tales as magical, historical and tev-
eryday mode of life in a significant quantity gives a great fruitful material for investiga-
tion.
Key words: Azerbaijan, karakalpak, a tale, Shakh, image, chavacter, justified, unjusty,
social conditions
OБРАЗ ШАХА В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ И КАРАКАЛПАКСКИХ 
СКАЗКАХ
РЕЗЮМЕ
В статье изучаeтся проблема отражения образа шахa в азербайджанских и кара-
калпакских сказках. Обращается внимание на общие и отличительные особенно-
сти представления образа правителя в обеих сказках. Для полноты анализа автор
указывает на азербайджанские и каракалпакские сказки, которые более рельeфнo
изображают образ правителей. Таких сказок как волшебных, так и исторических и
бытовых у обоих народов в значительном количестве, что дает благодатный мате-
риал исследователю. 
Ключевые  слова:  Азербайджан,  каракалпак,  сказка,  хан,  шах,  правитель,
образ, справедливый, несправедливый, социальные условия
Məsələnin  qoyuluşu.  Azərbaycan  nağıllarında  xan,  şah  və  hökmdar
obrazı tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif rakurslardan təhllillərə cəlb edil -
mişdir. Lakin problem hələ də sona qədər təhlilini tapmamışdır. 
İşin məqsədi. Azərbaycan və qaraqalpaq nağıllarında xan, şah və hökm -
 dar obrazının necə təqdim olunduğu, onların hər iki xalqın nağıllarında mü -
qayisəli şəkildə təhlil edilməsi məqalənin başlıca məqsədi kimi çıxış edir. 

---