Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 2,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Meydanda ərkək kişi nər tək gərək,
Yaxşı-yaman, qatı-yumşax olsa xoş, Sərvərəm deyən kişi ərkək gərək [3, s. 57]. 108 Çox güman ki, sənətkar əsgərlərin döyüş ruhunu qaldırmaq məqsədilə bu səpkidə tuyuqlar yazmışdır. Erkək meydanda necə dav- ranmalı, özünə güvənən kişi mərdi-mərdanə tufan qoparıb, cəsarətilə hər kəsə nümunə olmalıdır – fikri tuyuqlarında əsas ideyanı təşkil edir. Qazi Bürhanəddin hökmdar olmuşdur. Bunu nəzərə alsaq, şeir- lərində mərdlik və hünərin tərənnüm olunması təəccüblü deyil. Mütə- madi olaraq, qaynar sosial-siyasi fəaliyyəti onu bir qədər məhəbbət, dini, mistik motivli şeirlərə daha çox yönləndirmişdir. Lakin ərənlərə yol verəcək, onları meydana səsləyən, ruhlandıran tuyuqları da vardır: Qoşunlar bir-birinə qaxşaşmaşda, İki aləm çərisi çaxşaşmaşda, Topumuz bolınısar xalqa ümid, Bu cəhan xalqı işi oxşaşmaşda. XV əsr Azərbaycan şairi Bədr Şirvani poeziyasında yaşadığı çətin tarixi şəraiti, hərbi sıxıntıları yaradıcılığında ortaya qoyan sə- nətkarlardandır. Bədr Şirvaninin dövrümüzə qədər gəlib çatan divanı vardır. Bu divanda 12473 beytdən ibarət olan qəzəl, qəsidə, rübai, mərasi, müqəttiat, həbsiyyat, məsnəvi, təvarix, müəmma kimi janrlar yer almışdır. "Divan hal-hazırda Özbəkistan Elmlər Akademiyasının Əbu Reyhan adına Şərqşünaslıq İnstitutunda 132-ci nömrə altında qorunmaqdadır" [3, s. 30]. Bədr Şirvani dövrünün ictimai-tarixi və mədəni mənzərəsinə nəzər saldıqda, onun müəyyən döyüş motivli beytlərinin nədən qay- naqlandığını anlamaq olar. Bədr Şirvaninin ömür yolu 1387-1450-ci illər arasındakı dövrə təsadüf etdiyindən sənətkarın yaradıcılığında XV əsrin əvvəllərindən ortalarına qədər yaşanmış tarixi hadisələr əsas yer almışdır. Aparılan tədqiqatlara görə, Bədr Şirvaninin təxminən 122 beyt- dən çox şeiri tarixi hadisələrə həsr olunub. Bu baxımdan da Şirvan ərazisində baş verən tarixi hadisələrə diqqət etmək vacibdir. Belə ki, XIII əsrin 20-ci illərində Azərbaycanın iqtisadi inkişafında bir fasilə yarandı. Buna səbəb isə monqolların bu illərdəki yürüşləri əsas səbəb kimi tarixi qaynaqlarda öz əksini tapmışdır. "Əsasən, Gəncə, Bərdə, Beyləqan və Şabran şəhərlərinin varlığına son qoyuldu. Bütün bunlar Şirvanda hərtərəfli geriliyə səbəb oldu. Şirvanşahlar dövləti bu tarixi proseslərdən keçərək XV-XVI əsrlərə doğru siyasi fəaliyyətini davam etdirirdi. Bədr Şirvaninin yaşadığı dövrdə 1382-ci ildə yerli feodallar İbrahim ibn Sultan Məhəmməd ibn Keyqubadı hökmdar seçdilər. 109 Şirvanşah İbrahimin hakimiyyət illəri dövründə Şirvanşahlar daim kənar qüvvələrin maraq dairəsində olmuş, türkmən, Cəlairi, Cuci, Teymuri sülalələri arasında Azərbaycan, Arran, Şamaxı uğrunda amansız mübarizələr gedirdi. Bütün vəziyyətlərdə təmkinli davranıb, ağıllı siyasət yeridən Şirvanşah İbrahimin bu keyfiyyətləri Bədr Şir- vaninin də müsbət mənada diqqətini cəlb etmişdi. Şirvanşah İbrahimin saray şairi olan Bədr Şirvani onu mədh edir, eyni zamanda həyata keçirdiyi bir çox hərbi yürüşləri də heyranlıqla nəzmə çəkirdi. Mə- sələn, şair Şeyx İbrahimin Avar qalası adlanan yeri ələ keçirməsini belə təsvir edir: ن امو ناخ نيک شتآ زا یتخ وس ا ر نا رف اک بضغ نيع ز ا و راو آ هماق یتف رگ نوچ )Avar qalasını ələ keçirdiyin zaman qəzəbli gözündən və nəs- linin kin-küdurətindən saçılan od-alovla kafirləri, dinsizləri yandırıb yaxdın) [3, s. 37]. Bu şeirində Şirvanşah İbrahimin hakimiyyət illəri zamanında tez-tez həyata keçirdiyi müxtəlif döyüşlər zamanı göstərdiyi uğurlu siyasəti dəstəklədiyini, eyni zamanda onu böyük fəxrlə mədh etdiyini aydın görürük. Bədr Şirvaninin yaşayıb-yaratdığı illər ərzində Şirvanın haki- miyyətində idarəçilikdə daha bir sərkərdə tarix yazmışdı. Belə ki, İb- rahim şahın ölümündən sonra onun oğlu və varisi Şirvanşah I Xəli- lullah hakimiyyətə gəlmişdi. Mənbələrdə göstərilir ki, Teymurun oğlu Şahrux fəallaşmışdı. O, İrana, Orta Asiyaya ağalıq edirdi. Lakin Şah- rux Şirvana yürüş edərkən Qarabağa gələrək burada qışlamışdı. Şir- vanşah Xəlilullah qiymətli hədiyyələrlə ona sədaqətini, hörmətini gös- tərməyə çalışmışdı. Bu hərəkət Şahrux tərəfindən bəyənilmiş və o Şirvanın hakimi kimi Şirvanşah Xəlilullahı tanımışdı. "Tarixdən bizə məlumdur ki, Qaraqoyunlu İsgəndər Şirvana bir neçə dəfə qoşun yeritmişdir (1425-1427, 1428, 1431) [3, s. 46]. Onun- la Şirvanşah Xəlilullah arasında baş verən döyüş səhnələrini Bədr Şirvani Xəlilullaha yazdığı qəsidələrində bu cür təqdim etmişdir: نا ديم رد یور هد رک و تشچ لکوت رن هداهن اچزا ینکفا مصخ ات ريشمش رن تسد ه داشگ ناديمرد ريشراوس نيا تسناتفآ ناشخ رد تفگ نود رگديد ه را وس ترصن بک رم رنا رت ناياچين یا رحص رد تخند ريگن شتسد رگد اچ زا داتف واردنکس تمهسزا دروخ ر دنکس ((Sən) Düşməni məhv etmək üçün şəmşirə əl atarkən, (o) quy- ruğu kəsilmiş halda meydandan üz çevirib qaçdı. Fələk sənin zəfər 110 atını mindiyini görüb dedi: bu şir belindəki süvari meydanda parlayan bir günəşdir. İsgəndər sənin atdığın oxdan büdrəyib yıxıldı, o sonsuz səhrada onun bəxti gətirməz) [4, s. 46]. Bu misralardan bəlli olur ki, Şirvanşah Xəlilullahın İsgəndərlə olan döyüşlərində Xəlilullah böyük rəşadət göstərərək müvəffəqiyyət qazanır. Sənətkar sərkərdəni mədh etməklə döyüşün əsas detalları ilə bağlı tarixi məlumatlar verir. Bir çox tarixi yer adları, eyni zamanda istinadgahların adlarının çəkilməsi həm tarixi fakt olaraq, eyni zamanda uğurlu sənət nümunəsi kimi hərbi poeziyanın bariz nümunələri olaraq ortaya qoyulmuşdur. XVI əsr orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yeri olan sənətkarlardan biri də Məhəmməd Bayram xan olmuşdur. Hindistanın tarixində böyük rolu olmuş sənətkar, həm hörmətli sərkərdə, həm də filosof, şair olaraq tarixə düşmüşdür. Qəzənfər Əliyevin "Байрам хан туркменский поэт" adlı mo- noqrafiyası bu gün üçün də Bayram xan haqqında yazıya alınmış ən böyük əsər olaraq qiymətləndirilir. Bu əsərdə Bayram xanın hərbçi ol- masına rəğmən savaşa qarşı olan etirazı olduqca duyğulu şəkildə qə- ləmə alınmışdır. "В туркменских газелях Байрам хана явствен мо- тив жалобы на пороки современного поэту, раздираемого меж- дуусобными войнами обшества. В одной из газелей поэт говорит: Хер соз ки гаразгу дийсе,эй яр,ынанма, Эрбабы-гараз созиге зынхар ынанма. О друг мой, не верь словам интригана, О, не верь никогда слову корыстных людей" [9, s. 82]. Əsərdə göstərilir ki, Bayram xan müxtəlif hakimiyyət qüvvə- lərinin feodal münasibətləri çərçivəsində apardıqları müharibələr, döyüşlər, müxtəlif hakimiyyət çəkişmələri onun özünə belə heç bir fayda gətirməyib, əksinə, bu hadisələrin qurbanına çevrilib. Sənətkar xoşbəxtliyi xeyirxah işlərdə, təmiz mənəviyyatda görür. Müharibələr, döyüşlər isə ona görə ancaq bədbəxtliyə səbəb ola bilər. Bayram xanın Qəndəhar və Sirhindin alınmasında göstərdiyi şücaət onun Xan-xanan (Xanlar xanı) titulunu almasına səbəb olmuş- dur. Eyni zamanda bu döyüş onun yaradıcılığında da öz əksini bu və ya digər şəkildə almışdır: مهب داش روضح ميرح رد مغيب و مرخ مينيشنب مينک دنس راک رکف نآ زا دعب مينک دنه کلم ريخست مزع 111 (Şadlıq içində birlikdə qəmsiz və xoşbəxt oturaq; bundan sonra Sindi düşünək, Hind torpaqlarının fəthinə hazırlaşaq) “Fəthnameyi-Qəndəhar”da bu sətirlər vardır: .دش هتشون و هتفگ ههيدب راهدنق ﮥمان حتف ﮥيشاح رد مارك رتشا حتف زا دعب ار تايبا نيا Bu beytlər Əştər Kəramın fəthindən sonra “Fəthnameyi-Qəndə- har”ın haşiyəsində bədahətən söylənmiş və yazılmışdır [10, s. 38]. İkinci əsər “Tarixi-fəth bər Suriyan” dördlüyüdür. Hicri 962-ci il şaban ayının 2-də (miladi 1555-ci il fevralın 4-ü) Suri əfqanları üzə- rindəki qələbə şərəfinə yazılmışdır. ديبلﻁ نوميم علاﻂ ز درخ ﺀىشنم ديبلﻁ نوزوم عبﻁ ز نخس ﻯاشنا ناتسودنه حتف درك وچ ريرحت ز ﺦيرات — .ديبلﻁ نويامه ريشمش Əqli yaradan, qismətindən xoşbəxtlik istəyir, Sözü yaradan təbindən ahəng istəyir. Necə ki, qələm etdi Hindistanı fəth, Tarixdə, Hümayunun qılıncından istəyir [10, s. 39]. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı yaddaşlarda qalan böyük sənətkarlarla zəngindir. Hərb poeziyasının bu dövr kəsiyində kiçik, lakin dərin məzmunlu əsərlərlə yadda qaldığını qeyd etmək mümkün- dür. Müharibə və ya döyüş səhnələrinin kiçik təsviri, döyüş ruhunun yüksəldilməsi məqsədilə, eyni zamanda sonrakı nəsillərin tarix səhnə- sində yaşanmış hadisələrlə məlumatlanmasını təmin etmək olmuşdur. Yüklə 2,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|