Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Key words: historical memory, national sense, moral values, national ideology, national consciousness Ключевые слова
Yüklə 2,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Key words:
historical memory, national sense, moral values, national ideology, national consciousness Ключевые слова: историческая память, национальное мышление, нравственные ценности, национальная идеология, национальное самосознание Bədii nəsrdə tarixi yaddaşa müraciət etmək həm də xalqın var- lığını, yaşadığı və keçdiyi həyat yolunu, dövrün, mühitin ictimai- siyasi proseslərini təsvir etmək deməkdir. Bədii nəsr də obrazlı təfəkkür sahəsi kimi, daim yaddaşa müra- ciət edir, bizim üçün statik hesab olunan keçmişin zülmət pərdəsi ilə örtülən hadisələri, əhvalatları, şəxsiyyətləri bədii təsvir yolu ilə işıq- landırır. Buna görə də xalqın yaddaşına müraciət edən yazıçılar onun keçmişini, etnoqrafiyasını, düşüncəsini, keçdiyi həyat yolunu dərindən öyrənir, dövrü, mühiti, qəhrəmanlarını, onun mənəvi, daxili aləmini, zahiri, fiziki görünüşünü təsvir etməklə, onu bədii cəhətdən əsaslan- dırır, oxucunu inandırır. Bu əsərlər vasitəsilə Zərdüşt dövrü ilə bağlı yazılan əsərlərdən tutmuş ən yaxın tariximiz – 20 Yanvar qırğınları, eləcə də Qarabağ hadisələrinə qədər xalqın yaddaşının bədii salnaməsi yaradılmış olur. Tarixi yaddaşı işıqlandırarkən yazıçının qarşılaşdığı çətinliklər, bədii təxəyyüllə yaddaşın üst-üstə düşməsi, nəzəri cəhət- dən uyğun gəlməsi, hər gələn nəsil yazıçıların özünün tarixi yaddaşa münasibətinin formalaşması, mövzuya, problemə orijinal yolla yanaş- ması kimi məsələlər bədii nəsrin milli kimliyə olan marağından irəli gəlirdi. 80-ci illərdən başlayaraq yaddaşa müraciət xalqın özünü ta- 125 nımaq istəyindən, keçmişinə müstəqil müraciət ehtiyacından doğurdu. Ədəbiyyatşünas Y.Qarayev bu tendensiyanı nəzərdə tutaraq yazırdı: "Son illəri nəsrdə tarixi janrın hərtərəfli intibah dövrü adlandırmaq olarmı? Öz tarixilik axtarışlarında bu nəsr hansı çətinliklərlə qarşı- laşır? Tarixi əsərlər, əlbəttə, çox yaranır. Bəs onların cəmindən bir xalqın bədii tarixi və tarixi taleyi cəm ola, yarana bilirmi? Bu əsər- lərdə eyni bir milli və sosial tarixə verilən vahid, qlobal konvensiya ifadə edilirmi? Axı, tarixi əsərlərdə zaman və xalq qarşısında bədii cavabdeh- liyin meyarı daha böyük və miqyaslıdır: o, həmişə və hər yerdə "Mən kiməm?" – sualına "Bəs babam kimdir?" – sualı ilə birlikdə cavab ve- rir. Məsələn, həqiqi tarixi nəsr – nəsrdə dərk olunan milli tarix və milli taledən başqa bir şey deyildir" [1, s. 24]. Azərbaycan bədii nəsri zaman-zaman epik planda xalqın həya- tını, məişətini, psixologiyasını, mövcud əhvali-ruhiyyəsini əks etdir- mişdir. Lakin tarixi yaddaş anlayışı dövrün, zamanın ideoloji qatla- rında hər vaxt eyni cür anlaşılmamışdır. Bəzən yazıçının özünün in- terpretasiyası, bəzən isə faktları təhrif etməsi xalqın milli tarixi yad- daşını düzgün əks etdirməməsinə gətirib çıxarır. Tarixi yaddaşın düz- gün əks etdirilməsini vacib prinsiplərdən hesab edən rus ədəbiyyat- şünası V.Oskotski sənədlərdən istifadəni diqqət mərkəzinə çəkərək yazır: "Sənədlərə arxalanmaq tarixi romanın təbiətini başa düşmək üçün həqiqətən çox şey verir" [2, s. 35]. Elə də olur ki, yazıçı tarixi faktı bütün dərinliyi, mahiyyətini dərk edə bilmədiyindən milli yaddaşı axıradək təsvir edə bilmir, yaxud da tarixi yaddaşı olduğu kimi təsvir edir, hadisələri tarixi ardıcıllıqla göstərməklə öz işini bitmiş hesab edir. Halbuki tarixi yaddaşın bədii nəsrdə bərpası yalnız tarixi faktların salnamələrdə olduğu kimi veril- məsindən ibarət deyil, həm də onu bədii obrazlarla, qüvvətli xarak- terlərlə dövrün, hadisələrin mənzərəsini yaratmaq, xalqın milli-əxlaqi inkişaf prosesini düzgün göstərməkdən ibarətdir. Bu yanaşma müxtəlif vaxtlarda müxtəlif cür başa düşüldüyündən ona münasibət də müxtəlif olmuşdur. Bütün bunlar tarixi yaddaşın əks etdirilməsindən bu yana ədəbiyyatşünaslıq tərəfindən dəyərləndirilmişdir. Tarixi yaddaşın təs- virində elmi-nəzəri fikirdəki bu ziddiyyətlər, hər şeydən əvvəl, prob- lemə birtərəfli yanaşmadan irəli gəlmişdir. Sovet dövründə xalqın öz keçmişinə nəzər salmasında olan məhdudlaşdırmalar da onun tarixi yaddaşını düzgün əks etdirməməsinə səbəb olmuşdur. Görkəmli yazıçı və tənqidçi M.Hüseyn yazıçının tarixi yaddaşı təsvir etməsində ya- ranan problemlərə nəzər yetirərək yazırdı: "Tarixçinin faktik məlumatı 126 yazıçının məlumatından, yəni bədii əsərdə göstərdiyi hadisələrdən fərqlənir və gələcəkdə də fərqlənəcəkdir. Bu səbəbə görə də bədii yaradıcılıq süzgəcindən keçmiş tarixi faktları elmi tarixin faktları ilə müqayisə etmək vəzifəsini öhdəsinə götürən hər bir müəllif, eyni za- manda bədii yaradıcılığın da öz xüsusiyyətlərini bilməyə məcburdur" [3, s. 415]. Qeyd etmək lazımdır ki, M.Hüseynin 40-cı illərdə yazdığı "Yazıçı və tarix" məqaləsi özünün elmi erudisiyası, nəzəri hüdudları, təcrübi istiqaməti ilə son dərəcə qiymətli olduğu kimi, həm də zama- nında tarixi yaddaş probleminə işıq salan proqram xarakterli elmi araşdırmadır. Yazıçı həm də ədəbi təcrübəsindən irəli gələn prob- lemləri bütün dərinliyi və vüsəti ilə qavradığındandır ki, tarixi yaddaş problemini obyektiv şəkildə araşdırmağa və müəyyən nəticələrə gəl- məyə nail olur. Hələ yazıçının dövründə tarixi yaddaşa az-az müra- ciətlər olsa da, dövrün ideoloji meyillərini nəzərə almadan problemə aydınlıq gətirməsi yazıçının mövqeyini möhkəmləndirməyə xidmət edir. Yazıçının aşağıdakı fikri bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyib: "Çox ola bilər ki, tarixi mövzuda yazılmış bədii əsərin süjeti başdan- başa uydurulsun, buna baxmayaraq, əsərdə təsvir olunan tarixi hadisə və tarixi konkretlik şübhə doğurmasın. Burada tələb olunan əsas şey, yenə də həmin dövrün ümumi səciyyəsini dürüst anlamaq və dürüst göstərməkdir" [3, s. 422]. Azərbaycan bədii nəsrində tarixi yaddaşı təsvir edən əsərlərin bəzilərində qarşıya qoyulan məqsədlərin fərqli olmasına baxmayaraq, müəyyən səbəblərdən onların bir qismində reallıqlar tarixə uyğunlaş- dırılmamış, təhriflərə yol verilmiş, nəticədə ideya-bədii cəhətdən zəif əsərlər də meydana çıxmışdır. Ədəbi tənqid bu cür əsərlər haqqında mətbuatda öz sözünü demiş, bu əsərlərin qüsurlarını göstərmişdir. Bəzən isə ən yaxşı tarixi romanlarımızda tarixi yaddaşın pozulması hallarına rast gəlinir ki, ədəbi tənqid buna da dərhal öz reaksiyasını vermişdir. Məsələn, M.İbrahimovun bəzən təsvirçiliyə meyil etməsi, Ə.Cəfərzadənin əsərlərinə tarixi şəxsiyyətlər haqqında geniş, dəqiq tarixlər daxil etməməsi və s. kimi qüsurlar diqqətdən yayınmamışdır. Yaxud M.Hüseynin "Qılınc və qələm" əsəri ilə bağlı iradına nəzər yetirək. Tənqidçi romanın məziyyətlərini qeyd etməklə yanaşı, tarixi yaddaşın pozulması hallarına da rast gəlindiyini bildirərək yazırdı: "Nizaminin danışığında Şimali və Cənubi Azərbaycan birliyi də yanlış izah olunmuşdur. "...Nizami Azərbaycan dövlətlərinin vəhdəti zərurə- tini meydana atsaydı,.. o zamankı Azərbaycan dövlətləri arasındakı çəkişmələrin Azərbaycan xalqını zəif salmağından bəhs etsəydi, o 127 dövrün xüsusiyyətini daha düzgün göstərmiş olardı" [3, s. 573]. Tən- qidçi M.Hüseynin tarixi yaddaşın pozulması ilə bağlı bu iradı, ümu- miyyətlə, elmi-nəzəri fikrin problemə aydın ifadəsi kimi səslənir və gələcək tədqiqatlar üçün nəzəri baza rolunu oynayır. Əlbəttə, tarixi mövzu və yaddaş Azərbaycan bədii nəsri üçün tamamilə yeni bir hadisə idi; klassik nəsrdə belə bir bədii təcrübə zəif olduğundan ilk nümunələrin ədəbi tənqid tərəfindən dəyərləndirilmə- sində müəyyən çatışmazlıqlar da ola bilərdi. Çünki ədəbi tənqid üçün tarixi yaddaşın bərpasına münasibət və onu təhlil etmək üçün nəzəri, elmi təcrübə yox idi. Ona görə də Y.V.Çəmənzəminlinin, M.S.Ordu- badinin tarixi yaddaşla bağlı ədəbi tənqidin iradlarında metodologiya və tarixi mövzu ilə əlaqəli aydın elmi konsepsiya yox idi. Üstəlik rəsmi ideologiya əsərə obyektiv qiymət verməyə imkan vermirdi. Bu illərdə tarixi əsərə daha çox proletar düşüncəsi və bolşevik nöqteyi- nəzərindən qiymət verilirdi. Y.V.Çəmənzəminlinin "Qızlar bulağı" romanı məhz belə bir tənqidlə üzləşmişdi. Əli Hüseynzadənin "Qızlar bulağı" məqaləsində romanla bağlı obyektiv təhlillər aparıldığı kimi, onu ideoloji mövqedən tənqid də əsas yer tuturdu. Romanın tarixi yaddaşın bərpası ilə bağlı yerlərini fantaziya əlamətləri sayan tənqidçi oxucunu romanın "utopiya, yoxsa tarixi roman" dilemması qarşısında qoyduğunu yazır. Əlbəttə, romanın dərc olunduğu dövrdə tarixi yad- daşda bədii təxəyyülün rolu hələ yetərincə müəyyən edilməmişdi. Ona görə də müəllif əsərə tarixi roman kimi yanaşsa da, yazıçının romanın ideyasını müəyyənləşdirən bədii təxəyyülü ilə razılaşa bilmir: "Şuralar ölkəsində inkişaf edən sosialist ədəbiyyatı, belə əsərlər yaratmaqla, bəşəriyyətin keçmiş həyatının istismarı, zülmü, vəhşət və dəhşətilə bə- rabər zəhmətkeş kütləyə açıb göstərməli, onları doğuran səbəb və şəraiti izah etməklə, yeni həyat quruluşuna lazımi istiqaməti vermək yolunda kütlənin şüurunu müəyyən hədəfə doğru təşkil etməlidir. Bu məsələni düzgün həll edə bilmək üçün tarixi romanın ehtiva etdiyi devri və ya hadisəni azad bir surətdə, mücərrəd və fantastik deyil, biləks tarixin tələb etdiyi zaman və məkan daxilində olmaq şərtilə, o devri və ya hadisəni əhatə edən, onu tamamlayan, izah edən aktlar kompleksi içərisində əks etdirməlidir" [4, s. 32]. Göründüyü kimi, tənqidçi yazıçı üçün sanki bir çərçivə çəkərək ona bu cızıqdan kənara çıxmamağı tövsiyə edir. Mövcud ideologiya tarixi yaddaşa, mövzuya da sosialist realizmi prinsiplərindən yana- şaraq bədii əsərləri beynəlmiləlçi mövqedən qiymətləndirməyə üstün- lük verirdi. Halbuki tarixi yaddaşı beynəlmiləlləşdirmək, tarixə bu gü- nün nöqteyi-nəzərindən qiymət vermək yolverilməzdir. Hər dövrün 128 xarakterinə uyğun, zamanın hadisələrinin doğurduğu müxtəlif talelər, insan xarakterlərini özündə ehtiva edən süjet xətlərinin olması daha məqsədəuyğun hesab edilir. 60-cı illərdən başlayaraq tarixi yaddaş bədii düşüncə müstəvi- sində yeni formatda çıxış etməyə başladı. Tənqidçi Elçin bunu nəzərdə tutaraq "Sosrealizm bizə nə verdi" araşdırmasında folklora müraciətin səbəblərini belə izah edirdi: "Məhz belə bir bədii-estetik amal özündən əvvəlki onilliklərin üzərindən folklora körpü saldı və Süleyman Rəhimovun, Mehdi Hüseynin, İlyas Əfəndiyevin, Ənvər Məmməd- xanlının bəzi hekayələri yalnız folklor əsasında yazılmış ayrı-ayrı nümunələr idisə, "altmışıncılar"ın yaradıcılığında folklor alt qatın mü- hüm hissəsinə çevrildi, hiss və həyəcanların təsvirində, psixoloji qat- ların açılmasında sitat yox, mahiyyətin ifadəsi oldu" [5, s. 58]. Yazıçı tarixi yaddaşı təsvir edərkən tarixi faktları, məlumatları nəzərə almalıdır, ancaq onu olduğu kimi verməyə məcbur deyildir, tarixdən bizə məlum olmayan hadisə və obrazlar, epizodları da bədii təxəyyül vasitəsilə vermək bədii yaradıcılığın xarakterindən doğur. Yazıçının əsas məqsədi tarixi yaddaşı bərpa etmək, dövrü, mühiti, onun xarakterini düzgün təsvir etməkdir. Uzun müddət ideologiya tərəfindən yönləndirilən nəzəri fikrin, ədəbi tənqidin tarixi yaddaşa müraciətində müəyyən məhdudiyyətlər olduğundan bədii nəsrdə tarixi yaddaşa müraciətdə sərbəstlik olmamışdır. Bununla belə tarixi yad- daşın bədii əsərlərdəki təsviri tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən araşdırılmış, problemə nəzəri, elmi baxış sərgilənmişdir. Dünya ədə- biyyatının məşhur yazıçıları Valter Skott, Lev Tolstoy, Ceyms Oldric, Aleksey Tolstoy, Vasili Yan və başqalarının əsərlərində tarixi yaddaşa müraciət edilmiş, keçmiş tarixi faktların və bədii təxəyyülün qarşılıqlı münasibətləri səviyyəsində formalaşmışdır. Görkəmli rus tənqidçi və ədəbiyyatşünasları V.Belinski, Y.Tınyanov, S.Zlobin və başqalarının məqalələrində də tarixi yaddaşın bədii nəsrdə təsviri problemlərinə bu və ya digər dərəcədə münasibət bildirilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünasları və tənqidçiləri Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif, Qulu Xəlilov, Məsud Əlioğlu, Məmməd Cəfər Cəfərov, Yaşar Qarayev, Elməddin Əlibəyzadə, Akif Hüseynli, Yavuz Axundlu, Nazif Qəhrəmanlının tədqiqatlarında tarixi yaddaş problemi bu və ya digər şəkildə araşdırılmışdır. N.Qəhrəmanlı tarixi yaddaşa yazıçı münasibətini belə ifadə edir: "...tarixə yazıçı mü- nasibəti tarixi dövrə baş vurub çıxmaqdan ibarət olmur. Bu, həm də xalqın böyük mənəvi ehtiyatına, onun düşüncə xəzinəsinə, şüur sərvə- tinə yüksək bələdlik və həmin mənbələrdən məharətlə istifadə demək- 129 dir. Müasir oxucuya keçmiş haqqında elə-belə söz və ya ekzotik epi- zoddan daha çox düşüncə lazımdır" [6, s. 158]. Ədəbiyyatşünasın bu fikri doğrudan da tarixi yaddaşı əks etdir- mənin ən yaxşı yollarından biri hesab olunur. Məsələn, elə Azərbay- can bədii nəsrinin 80-ci illərdə yaranan ən yaxşı nümunələrindən biri "Köç"ü həm də yaddaş salnaməsi kimi dəyərləndirmək olar. Bu əsər zamanlararası əlaqələrin keçidi, nəsillərarası əlaqələrin zənginliyi ba- xımından son dərəcə maraqlı bir əsər olaraq ədəbi tənqidin diqqətini cəlb etdi. Romanda baş verən hadisələrin, şəxsiyyətlərin, fərdlərin bü- tünlüklə xalqın yaddaşını əks etdirməsi bizə imkan verir ki, onu yad- daş romanı kimi təhlilə cəlb edək. Yazıçının insanlar, inanclar, hadisə- lər haqqında bədii ümumiləşdirmələri, əslində elmi ümumiləşdirmə- lərdən qabağa gedir. Bədii düşüncənin bu istiqamətdə inkişafı onun tarixlə kəsişməsini şərtləndirir ki, bu da yazıçı və tarixi yaddaş prob- leminin həllinə xidmət etmiş olur. Maraqlıdır ki, həmin dövrdə dünyada və Sovetlər İttifaqında gedən proseslərdə də milli tarixi yaddaşa diqqət artmışdır; Q.Q.Mar- kesin əsərlərindəki tarixi yaddaş motivləri sovet ədəbi prosesinə də öz təsirini göstərmişdir. Keçmiş həyatın, milli tarixi yaddaşın təsviri Bulat Okucavanın "Diletantların səyahəti" romanının əsas motivlərini təşkil etmişdir. M.Süleymanlının "Köç" romanında olduğu kimi, V.Çi- vilixinin "Yaddaş" roman-essesi də bir xalqın tarixi düşüncə tərzini özündə əks etdirir. "Köç" romanının folklor ruhu, hər şeydən əvvəl, Dədə Qorqud yaddaşından, dastan, nağıl poetikasından irəli gəlirdi. Yaddaşa, folk- lora müraciətin beynəlxalq arenada əsas yer tutduğunu qeyd edən tən- qidçi A.Hüseynov "Köç" romanının bədii məziyyətinə nəsrimizin ideya-estetik hərəkəti baxımından nəzər salaraq yazır: "...əsərdə ən çox maraq doğuran xüsusiyyət folklorla bağlılıqdır. Məlumdur ki, hazırda folklora istinad bütünlükdə İttifaq ədəbiyyatında, dünya bədii fikrində güclüdür, ondan faydalanmağın müxtəlif formaları mövcud- dur. Ümumiyyətlə, indi "nağıl", "mif", "pritça" sözləri dəbdədir. Bə- zən bu sözlər xalis metafora kimi səslənir, yazıçı əsərini nağıla, das- tana bənzədir..." [7, s. 178]. M.Süleymanlının "Köç" romanının poetik ruhu, təhkiyəsi və məcazlar sistemi xalq yaddaşından, keçmişdən süzülüb gəlir. Müstəqillik dövründə tarixi yaddaşa bədii nəsrdə maraq artdığı kimi, elmi-nəzəri fikirdə də bu problem xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Ədəbiyyatın əsas vəzifəsinin "xalqa xidmət olması" ideyası yeni tarixi şəraitdə öz funksiyasını yada salır və bu istiqamətdə araşdırmalar 130 aparılır. Yazıçılar kimi, ədəbiyyatşünasların, tənqidçilərin, filosofların da diqqəti tarixi yaddaşa, keçmişə yönəlir. Xalqın tarixi, etnogenezisi, bədii düşüncəsi, milli kimliyi yenidən bədii, elmi araşdırmaların diqqət mərkəzinə düşür. Azərbaycan xalqının tarixinin, yaddaşının görünməyən, indiyədək bədii, elmi düşüncəyə gətirilməyən problem- ləri araşdırılır; onun tarixin müxtəlif vaxtlarında obyektiv, ya subyek- tiv səbəblərdən tarixi yaddaşında iz salan, lakin bugünədək qaranlıqda qalan hadisələr, şəxsiyyətlər obyektiv mövqedən təhlilə cəlb edildi. Azərbaycan yazıçılarının, filosoflarının çiynində tarixin yaddaşının araşdırılmasının ağır bir yük olduğunu dərk edən ədəbiyyatşünas, tən- qidçi Y.Qarayev yeni mərhələdə problemin araşdırılmasına diqqət çəkərək yazırdı: "Millət tarixin ibrətindən, ilahi, bəşəri, milli yaddaş- dan xəbərsiz olanda isə dövran da bədbin və ağır ləngər vurur, xü- susən ictimai əxlaq, etnik mentalitet böhran keçirir, gələcəyə utopik və apokalipsis baxış güclənir. İndi, iki əsrin yol ayrıcında öz daxilində məhz Apokalipsisi – "məhşər ayağı"nı (divan gününü!) gözləyən üçüncü minillik bizi gözləyir" [8, s. 16]. Əlbəttə, minilliklərin qovşağında xalqın milli yaddaşını bərpa etməsi və təzələməsi yeni nəslin payına düşür; bu dövrdə milli özünüdərk hissi artır, dil, din, tarixi yaddaş, mental dəyərlər xüsusi əhəmiyyət daşıyır, etnik şüur formalaşaraq yeni bir mərhələyə daxil olur. Bu mərhələdə milli ədəbiyyat tarixinin yenidən araşdırılmasına ehtiyac duyulur, onun dövrləşdirilməsi problemləri ortaya çıxır. Ehkamçı "sosialist realizmi"nin imkan vermədiyi milli tarixi yaddaş mövzusu bədii düşüncədə öz əksini tapır. Cümhuriyyətin süqutu, azərbaycanlıların soyqırımı ilə bağlı tarixi faktların aşkara çıxması milli yaddaşda yeni bir situasiya formalaşdırmış oldu. 30-cu illər həqiqətləri, repressiya, deportasiya problemləri, İkinci Dünya müha- ribəsinin acı həqiqətləri də tarixi yaddaşda hələ özünün həqiqi qiy- mətini almamışdı. Sovetlər dönəmində dərsliklərdə tarixi yaddaşa yer verilməməsi gənc nəsildə milli kimliyinə bağlılıq yaratmadığı kimi, onu kökündən ayırmaq məqsədi daşıyırdı. Bu buxovdan qurtulmanın yeganə yolu isə tarixi yaddaşa qayıtmaq, milli kimlik və milli ideyanı yaşatmaqdan ibarət idi. Y.Qarayevin yazdığı kimi: "Tarixdə misli görünməmiş miqyasda, kütləvilikdə ifrat totalitar hadisə – sənətin və ədəbiyyatın büsbütün siyasi-ideoloji stereotipə, mütləq, dəmir nor- mativə, bürokrata, dəftərxanaya tabe edilməsi kimi paradoksdan, bədii düşüncənin özündə, strukturunda və tərzində, onun təşkilinin sxe- mində və modelində başlanan milli-mənəvi özgələşmədən xilas yolu- 131 nun Milli Ruhun və Milli İdeyanın azadlığından keçməsi zərurətini zaman da, çağdaş gerçəklik də bir daha təsdiqləyir" [9, s. 91]. Yüklə 2,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|