Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
gör
ə/eşitdi:mə gora, ümumiyyətcən, məncə, bir söznən, dediyim kimi/dedığım kimi 
v
ə  s.  Məsələn:  Eşitdığımə  gorə, kəndə  qar qarreyip; Mənim zəndımə  görə, 
yağışyağəcəğ; Deyilənə görə, yazığun ağli çaşıb. 
Dialekt v
ə şivələrimizdə işlənən ara sözlər və birləşmələr, əsasən modal söz-
l
ər adı altında izah edilmişdir. Dialekt və şivələrdə işlənmə tezliyinə görə bunlar 
ayrı-ayrı  məna növləri ilə  verilir: gerçəkliyə  münasibətin dərəcəsini bildirənlər: 
Ədətdi, gərəx  hamıyı  çağırax  toya  bizdərdə;-Düzülü, piyad essəx  havax  çatarıx 
Çalt
əpiyə; Cümlədəki fikrə özünün və başqasının şəxsi münasibətini bildirənlər: 
M
ənim varanıma, süntürüxdən yeməli pencər olmaz; -Mənim vadıma, camahatın 
gözünn
ən düşməxdənsə, başını yötürüf geniməx da: yaxşıdı; Nəticə və davamiyyət 
bildir
ənlər; -Nə başın ağrıdım, salamac ə:ldix öymüzə çıxdıx, indi də güzəranımız 
keçir xoş; Sıra və ardıcıllıq bildirənlər;Birimci, gejəhamı öyn ə:lir, heş yan e:tmə, 
ikimci gedirs
ən, eytiyatdı yet və s. Bu şivələrdə ədəbi dildə müşahidə olunmayan 
modal sözl
ər  bunlardır:  lamahlıma/namahlıma  (heç  olmasa),  qəhəti budu, 
gafa/gafar, uzun sözün güd
əsi, mənə qalsa, nabədə, muxdəsər və s. 
Dialekt v
ə şivələrimizdə sadə cümləni genişləndirən vasitələrdən biri də ara 
cüml
ələrdir. Ara cümlələr əsas cümləni-cümlədə iştirak edən şəxsin xüsusiyyətlə-
rini, hadis
ələri, hadisələrə münasibəti və s. aydınlaşdırmaq üçün işlədilir. Məsə-
l
ən:  -Tezdən Məşə  Məmmədinən  (baş:o  dönüm  Məşə  Məmməd)  yola  düşdüx;  -
R
əhmətdix dədəm (Allah cəmi:zin ölənnərinə  rəxmət eləsin) biz boci-qərdəşin 
hom
mısın çux isdeydi;-Şəqqıldaxları (bəx hammı:za diyerəm) yünə qatman; -Bir 
d
əfə (keçən gündi, yadımnan çıxıp) gede:x Urdıbada bəlgə satmağa; Qədimi adət-
d
ərimiz vardı (indi ayru zamanadu), hami bir-birinə gedeydi, bir-birrərin yoxley-
dil
ər. (Yar.) və s. 
Dilimizd
ə məna yükünü nəzərə çarpdırmaq üçün xüsusi intonasiya ilə tələf-
füz edil
ən, fasilə və durğu ilə ayrılan üzvlərdən, yəni xüsusiləşmiş üzvlü cümlələr-
d
ən də çox istifadə olunur. Yalnız ikinci dərəcəli üzvlərə aid olan qoşmalı xüsusi-
l
əşmələr daha çox müşahidə edilir. Bura tamamlığın, zərfliyin və təyinin xüsusi-
l
əşməsi daxildir. Tamamlıqlar daha çox başqa, savayı, özgə, qeyri, əlavə qoşmala-
rının köməyi ilə xüsusiləşir. Dialekt və şivələrimizdə onların fonetik variantlarına 
da rast g
əlirik: Məs. Dua eləməydən svay, əlimnən nə gəley; -Qaş düzəltməy əvəzi-
n
ə, vurub göz çıxardey (qoşma və zərfliyin xüs.-Yar.) və s. Qoşmaların xüsusiləş-
m
əsinə bədii əsərlərin dilində də çox rast gəlinir: Ey sevdiyim səndən qeyri, kimim 
var (Vidadi); N
ə yanar kimsə mənə atəşi-dildən özgə, Nə açar kimsə qapım badi-
s
əbadan qeyri (Füzuli); Dialekt və şivələrimizdə sadə cümləni genişləndirən vasi-
t
ələrə əlavələr və qoşulma konstruksiyalar da daxildir. Bunlar aid olduğu sözdən 
xüsusi fasil
ə ilə ayrılır və daha aydın nəzərə çarpdırılır və xüsusiləşir; məs.: Bizim 
kol
at  yerimiz  var  meşədə-  Çobançağıran  daşda;  Rəhmətdiy  kişini  sədr qoydilər 
k
ətdə-qəlxoz sədri; -Bu daşdari çox ücüz almişdi-yadımda döyü və s. 
 
 
 
47 

---

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
A. 
RÜSTƏMOVA  
 
MODERNLƏŞMƏ ŞƏRAİTİNDƏ KOMMUNİKASİYADA DİL AMİLİ 
 
Açar sözl
ər: modernləşmə, kommunikasiya, mentalitet, novasiya, ənənə, sosiomə-
d
əni proseslər 
Ключевые  слова:  модернизация,  коммуникация,  менталитет,  новация,  тра-
диция, социокультурные процессы 
Key words:  modernization, communication, mentality, novation, tradition, 
sociocultural processes 
 
Modernl
əşmə  mürəkkəb xarakterə  malik prosesdir və  həyatın  bütün  sa-
h
ələrini  əhatə  edir. Modernləşməyə  xas olan sosiomədəni dinamklik cəmiyyəti 
modifikasiya edir, onu d
əyişdirir. Sosiomədəni təcrübənin stereotipləşməsi ənənə-
vi mexanizml
ər zəminindən kənarlaşır, getdikcə daha çox innovasion yaradıcı təc-
rüb
ənin sayəsində formalaşır. Ənənəvi cəmiyyətdən müasir cəmiyyətə keçid, bü-
tövlükd
ə, istər cəmiyyət, istərsə də ayrı-ayrı fərdlər üçün təzadlı xarakter daşıyır. 
Dem
ək olar ki, həyat haqqında bütün təsəvvürlər, prioritetlər sistemi və s. dəyişir. 
Bu
nunla yanaşı modernləşmənin cəmiyyətin, mədəniyyətin inkişafının ümumi po-
ten
sialının artırılmasında mühüm rolu vardır. 
Müxt
əlif sosiomədəmi sahələrdə həyata keçən modernləşmə prosesləri eyni 
s
əviyyədə reallaşdırıla bilmir. Lakin uğurlu inkişafın əldə edilməsi üçün sosiomə-
d
əni dinamikanın ahəngdarlığının təmin edilməsi mühüm şərtlərdən biridir. Qeyd 
edil
ən inkişafdan geri qalan sahələr bu və ya digər şəkildə inteqrasiya proseslərinə 
mane 
olurlar.  Bu  baxımdam  cəmiyyətin  ümumi inkişafı  naminə  bütün sahələrin 
modernl
əşdirilməsinin həyata keçirilməsi məqsədyönlü nəticələrin əldə edilməsi-
n
ə şərait yarada bilər. Müvafiq şəraitin formalaşmasında və inkişafında kommuni-
ka
siyanın rolu ölçüyəgəlməzdir. Bu gün sosial fenomen kimi kommunikasiya mə-
s
ələlərinə maraq olduqca artmışdır. Kommunikasiya problemləri müxtəlif səviyyə 
v
ə  konsepsiyalarda tədqiqatçıların  təhlil obyektinə  çevrilmişdir.  Bu  istiqamətdə 
f
əlsəfi, linqvistik, sosioloji, kibernetik, siyasi, psixoloji, kulturoloji və s. sahələri 
qeyd etm
ək olar. Mövcud şərait tamamilə qanunauyğundur. Belə ki, müasir dün-
yada s
ənaye cəmiyyətinin sürətlə  informasion-kommunikativ cəmiyyətə  keçidi 
prosesi h
əyatın  bütün  sahələrinə  kommunikasiyanın  sirayət etməsi ilə  müşayiət 
olunur. H
əmçinin sosial reallığın kommunikativ təbiətinin yenidən dəyərləndiril-
m
əsi zərurəti cəmiyyətin inkişafında mühüm əhəmiyyət daşıyan kommunikasiya-
nın yerinin və rolunun müəyyənləşdirilməsini aktuallaşdırır. 
Komm
unikasiya problemi haqqında bu gün müxtəlif elm sahələrinin tədqi-
qat
çıları çox danışırlar və artıq “kommunikasiya” termini sosial-humanitar biliyin 
an
layışlar  aparatına  daxil  olub.  Aydındır  ki,  kommunikasiya  prosesi  cəmiyyətlə 
b
ərabər inkişaf edir və formalaşır. Çünki bu gün dünyada informasiyanın kəmiy-
 
48 

---