N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
B
əzən isə dilçi alimlərimiz alınmaların funksiyasını azaltmaq üçün
dialekt-
l
ərdən istifadəni yeganə çıxış yolu hesab edirlər.
Bildiyimiz kimi mü
əllif sözlərdən istifadə edərkən sərbəstdir. Lakin müəl-
lifl
ərin dilin qayda-qanunlarını, ədəbi dil normalarını unudaraq dialektlərdən
m
ənası olmayan kor-koranə istifadə etməsi qüsur kimi qiymətləndirilməlidir.
M
əsələn: Dərhal bir siyasi gənəşik məclisi düzəldir. (Azadlıq, dekabr 1997).
Yal
taqlıq sözü ucuzlaşdırır, onu urvatsız edir. (Yeni müsavat, 15 oktyabr 1996)
Veril
ən misallarda işlədilən «urvat», «gənəşik» sözlərinin yalnız müəyyən dialekt-
l
ərdə işlədilir, ona görə də onun mənası geniş oxucu kütləsinə məlum deyil. Belə
sözl
ərin mənasının elə cümlə daxilində aydınlaşdırılması. Dialekt sözlərinin çox
vaxt işləklik qazanıb ədəbi dildə işlək edir.
Xüsusil
ə, termin yaradıcılığında dialektlərdən istifadə olunur və son
dövrl
ərdə mətbuatda işlənən bir çox dialekt sözləri, müxtəlif sahələrdə termin
kimi işlənir. Məsələn, «yelcəkər», «çiyə», «tutma», «nəfəslik», «yel», «selbasar»
kimi dialekt sözl
ərinin müvafiq sahələrin terminologiyasında istifadə edilməsi
m
əqsədəuyğundur. M.Cəfər bu barədə yazır: Dünyanın bütün söz ustaları məhz
l
əhcə və dialektlərdən münasib sözlər alıb işlətməklə ədəbi-bədii dilin zənginləş-
m
əsinə kömək etmişlər. Belə bir axtarış seçmə, əvəzetmə,
sözlərə yeni məna
verm
ə Azərbaycan yazıçısı, alimi üçün xüsusilə vacibdir. Ona görə ki, məlum
olduğu üzrə ötən əsrlərdə dilimizə daxil olan bir çox lüzumsuz, əcnəbi söz, ifadə
t
ərkiblər dilimizin öz doğma sözlərini sıxışdırıb unutdurmuş üstü örtülmüş xəzinə
halına salmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan yazıçısının, aliminin lazım
olduğu yerdə ləhcə, şivə, dialektlərə müraciət etməsi vacibdir” (2,36).
Bu gün bu fikirl
ər dövrlə səsləşir. T.Hacıyev yazır: “Bir yazıçı, bir şair bü-
tün
ömrü boyu üç-
beş münasib söz hazırlaya bilsə, xalq dilinin boynuna böyük
minn
ət qoymuş olar – bu, əvəzsiz xidmətdir, dəyəri heç nə ilə ölçülməyən böyük
işdi” (3,14).
Dialekt sözl
ərinin də mətbuatda işlənməsini müəyyən mənada təbii hesab
etm
ək olar. Bu sözlər işləndiyi mənada geniş şəkildə işlənsə də heç şübhəsiz ki,
ədəbi dildə işlənə bilər. Lakin lazım olmayan dialekt sözlərini (mənası dərk
edilm
əyən) mətbuata işlənməsi ədəbi dil normalarına təsir edir. Ona görə də
dialektd
ən götürülmüş söz daha geniş ərazidə işlənən, anlaşılan söz olarsa, onun
ədəbi dilə daxil olması da aşağı olur. 2. Mətbuatda alınmalar daha çox işlənir.
Alınma sözlərin mətbuatda işlənməsi haqqında müxtəlif fikirlər diqqəti cəlb edir.
Bu fikirl
ərdə iki meyl- alınma sözlərin işlənməsinin vacibliyi
və belə söz-
terminl
ərdən imtina daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Onu da nəzərə almaq
lazımdır ki, hazırkı elmi-texniki tərəqqi dövründə alınmalardan qaçmaq qeyri-
mümkündür. Çünki öt
ən əsrin axırlarından ölkəmizdə baş verən ictimai-siyasi və
m
ədəni proseslər mətbuat dilində alınma sözlərin mövqeyini daha da
geni
şləndirmişdir. Aydınlıq qəzetində yazıldığı kimi «Nə deyirlər desinlər, varam
aşkarlığa». Bu ömrü uzun olmuş, el-obaya qədəm qoyandan qulaqlarımızın pası
127
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
açılıb – kim
nə istəyir, danışır, kim nəyi neçə istəyir yazır. Hələ löyün-löyün söz-
l
ər də düşüb ağızlara: konsolidasiya, alternftiv, konsensus nə bilim partokratiya,
demblok, komblok… Çoxunu da adam qannamır ki, nə deməkdir» (15.04.1991).
Göründüyü kimi ictimai-siyasi hadis
ələrlə əlaqədar mətbuatda işlənən ter-
minl
ərin daha çox hissəsini alınma terminlər təşkil edir. 90-cı illərdən başlayaraq
m
ətbuatda işlənən alınmaları iki mənbəyə ayırmaq olar. 1) türk dilindən; 2) ingilis
v
ə Avropanın başqa dillərindən. Birinci mənbəyə meyl sürətlə başlamışdır. Bu
dövrd
ə özək, nəşnə, ulus, yaşaq, suclu, orman, məmləkət,
cümhuriyyət, qayğı, bil-
gisayar, dön
əm, ün, toplum, durum, önəmli, toplu türk sözlərinin bir çoxu geniş
şəkildə işlənməyə başlandı. Bu proseslə bağlı alınan bir çox sözlər işləklik qazan-
ma
ğa başladı.
Onu da qeyd ed
ək ki, türk dilindən alınan sözlərin dilimizdə variantlılığı
mövcuddur. M
əsələn, gərəkli (lazımlı), öndər (lider), öncül (başcı, öndə gedən),
ön
əmli (əhəmiyyətli), özəl (xüsusi), öncə (əvvəlcə), yetərsay (kvorum), elçi
(s
əfir), elçilik (səvrlik), dəstək (müdafiə), acıqlama (izah etmə, şərh etmə), anlaş-
ma (müqavil
ə), amac (məqsəd), anayasa (konstitutsiya), basqı (təzyiq), baxım
(nöqeyi-n
əzər), yasa (qanun), yasaq (veto, qadağa), sonuc (nəticə), «sorun» (prob-
lem). Kütl
əvi informasiya vasitələrində işlənən bu dil vasitələrinin 90%-i demək
olar ki, kütl
əvilik qazanmış və Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə daxil olmuşdur.
Ona gör
ə ki, işləklik qazanan bu terminlərin böyük əksəriyyəti ekvivalent
variantından daha anlaşıqlıdır. Hər hansı ictimai-siyasi hadisələrin təbliğində belə
ifad
ələrin rolu əvəzsizdir. Bu prosesdə diqqəti
cəlb edən odur ki, mətbuat dilində
ərəb və fars, o cümlədən rus və Avropa mənşəli terminlərlə türk mənşəli terminlər
paralel şəkildə uzun müddət işləndikdən sonra işləklik qazanır. Yəni, türk dilindən
alınan terminlər dilimizdə vaxtilə işlənmiş terminlərlə uzun müddət dublet (ikili)
şəkildə işlənsə də işləklik qazanır, digər terminlər dilin passiv fonduna daxil olur.
İ.Mirtalıblı yazır: «Cəmiyyətdə gedən
dəyişikliklər, sosial-iqtisadi vəziyyət,
siyasi prosesl
ər cəmiyyət üzvlərini ətrafda gedən prosesləri qavramağa məcbur
edir. İctimai-siyasi terminlərlə kütləvi əlaqə də bu səbəbdən baş verir. Digər sahə
terminl
ərindən fərqli olaraq ictimai-siyasi terminlər daha çox kütləviliyə
meyllidir. Burada obyektiv v
ə subyektiv amillər sosiolinqvistik amillərlə birgə
çıxış edir (4,75)».
M
əhz buna görə də mili mənşəli ictimai-siyasi terminlərin yaranmasında cə-
miyy
ətdə gedən prosesləri təhlil edən, kütləyə çatdıran informasiya vasitələrinin
q
əzet, jurnal, televiziya və radionun rolu böyükdür. Bununla yanaşı belə terminlə-
rin kütl
əvilik qazanmasında obyektiv və subyektiv amillər də ona təsir edir. Çünki
ye
ni anlayışların ifadəsində xüsusilə neologizmlərin meydana gəlməsi fərdi yara-
dıcılıqla bağlıdır. Bu zaman yeni yaranan terminlərin cəmiyyətə, kütlələrə çıxış
yolu informasiya vasit
ələridir. Burada yeni terminlərə münasibət həmin dil vahid-
l
ərinin işləklik qazanması üçün başlıca amildir.
128