Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 
 
201 
maliyyə  mexanizmi 
 
Sosial sferanın maliyyələşdirilməsi mexanizminin strukturu-
nun formalaşdıran və sosial siyasətə bütövlükdə əhəmiyyətli  təsir  
göstərən  əsas  faktorlara,  ilk  növbədə,  büdcə-vergi  siyasəti  aid 
edilir. 
1. Poternalistik modelin maliyyə mexanizmi. 
 Sosial  siyasətin  paternalist  modeli  sosial  sferanın  müasir 
maliyyələşdirmə  mexanizminin  xüsusiyyətlərini  və  onun  aşağı-
dakı problemlərini yaratmışdır: 
-  Sosial  sferanın  faktiki  maliyyələşdirmə  həcminin  sosial 
siyasətin bəyan olunmuş prioritetlərinə adekvat olması; 
- Bütün səviyyəli büdcələr arasında qazanc səlahiyyətləri və 
məsuliyyət sərhədlərinin qeyri-dəqiq müəyyənləşdirilməsi; 
- Konkret vətəndaşa verilən sosial yardımın miqdarilə onun  
maddi-rifah halı arasında əlaqənin zəifliyi; 
-    Əhaliyə  göstərilən  xidmətlərin  kəsişən  subsidiyalaşdı-
rılması. 
2. Ünvanlı sosial siyasətin maliyyə mexanizmi. 
 Paternalist sosial siyasət modeli üçün xarakterik olan prob-
lemlərin və ünvanlı sosial siyasət modelinə olan tələblərin təhlili, 
sonuncu  üçün  maliyyələşdirmə  mexanizminin  elementlərini 
müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu mexanizmin əsas elementləri 
aşağıdakılardan ibarət olmalıdır: 
- Qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş sosial zəmanətlərinin 
həcmi ilə sosial məqsədlər üçün dövlətin ayırdığı maliyyə ehtiyat-
larının balanslaşdırılması; 
- Maliyyə resurslarının ünvanlı bölgüsü prinsipləri; 
-  Sosial  zəmanətlərin  maliyyələşdirilməsi    sistemində  haki-
miyyətin  müxtəlif  səviyyələri  arasında  məsuliyyət  və  səlahiyyət-
lərin dəqiq bölgüsü; 
-  Milli  sosial  standartlarının  müəyyənləşdirilməsi  və  qo-
runması; 
Расим Щясянов 
 
202 
 
-  Sosial  risklərin  maliyyələşdirilməsində  sığortalama  prin-
sipi,  sosial  müavinətlərin  səviyyəsi  ilə  ödəyicinin  maliyyə  siste-
minə real ödəmələri arasında əlaqənin təmin edilməsi; 
- Vahid hesablama sisteminin tətbiqi (xəzinədarlıq sistemi); 
-  Sosial  siyasətin  maliyyələşdirmə  mexanizminin  iqtisadi 
səmərəliliyi; 
- Sosial sferada pullu xidmıtlırin ıhımiyyıtli hıcmdı 
olması. 
3.  Keçid  modelinin  maliyyələşdirilməsi  mexanizminin  
ümumi  prinsiplərinin  yaradılması. 
Sosial siyasətin ünvanlı modelinə müvafiq effektiv maliyyə-
ləşdirmə mexanizmin yaradılması, ölkənin sosial iqtisadi inkişafı-
nın  müxtəlif  cəhətlərini  əhatə  edən  kompleks  dəyişikliklərin,  ar-
dıcıl islahatların aparılmasını tələb edir.  
Belə  islahatlar  konsepsiyası,  ilk  növbədə,  aşağıdakı  vəzifə 
və məqsədləri əhatə etməlidir.  
-
  Keçid dövrünün müxtəlif mərhələlərində sosial siyasə-
tin  maliyyələşdirmə  mexanizminin  əsas  məqsədlərinin  və  onlara 
müvafiq vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi; 
-
 
slahatlara  ciddi  təsir  edən  faktorların  təhlili  əsasında, 
islahatların  doğurduğu  əsas  təhlükə  və  məhdudiyyətlərin    müəy-
yənləşdirilməsi; 
-
 
slahatların  alternativ  variantlarının  müəyyənləşdiril-
məsi; 
-
  Sosial sferasının maliyyələşdirilməsinin əsas iştirakçıla-
rın  vəziyyətini  təhlil  etməklə,  sosial  sferanın  maliyyələşdirilməsi 
üçün razılaşdırılmış yanaşmanın hazırlanması.  
Sosial siyasətin əsas modellərinin və müvafiq maliyyələşdir-
mə  mexanizmlərinin  təhlilinin  nəticələrini,  keçid  dövrünün 
xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq sosial islahatların əsas prinsiplərini 
formalaşdırmaq olar. 
  Sosial  stabillik  prinsipi.    Sosial siyasətin maliyyələşdiril-
məsi sisteminin islahatlaşdırılmasının əsas şərti cəmiyyətdə sosial 
stabilliyin  qorunub  saxlanılmasıdır  (pisləşdirilməməsi).  Bu  prin-
sip aşağıdakı şərtləri əhatə edir: 

---

Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 
 
203 
- Sosial ödəmələrin ödəyicilərinə eyni yanaşma, ödəmələrin 
real sosial risklərlə zəif əlaqəsi; 
-  Əhali  və  müəssisələrin  sosial  siyasətin  məqsədləri  üçün 
maliyyə ehtiyatlarının formalaşmasında zəif maraqlılığı; 
-  Sosial  standartların  real  maliyyələşdirmə  ehtiyatlarının 
regionlar üzrə fərqliliyi; 
-  Sosial  siyasətin  maliyyələşdirilməsinin  qeyri-şəffaf 
sistemi; 
- Sosial sferanın maliyyələşdirilməsi infrastrukturun kifayət 
qədər  inkişaf  etməməsi,  məsələn,  formalaşmış  könüllü  sosial 
sığortalanma sisteminin olmaması; 
-  Maliyyələşdirmə  sisteminin  islahatlaşdırılması  sosial  gər-
ginliyin azaldılmasına gətirməlidir; 
-  Sosial  siyasətin  maliyyələşdirilməsi  sisteminin  islahatlaş-
dırılmasının əsas məqsədlərindən biri, əhalinin daha çox ehtiyacı 
olan  təbəqələrinin  həyat  səviyyəsinin  daimi  yüksəldilməsi  ol-
malıdır; 
-  Sosial  siyasətin  maliyyələşdirilməsi  sisteminin  islahatlaş-
dırılması əhalinin həyat səviyyəsinə görə diferensasiyasının azal-
masına gətirməlidir. 
  Ünvanlılıq prinsipi. Bu prinsip sosial inkişafın yeni mode-
linin maliyyələşdirilməsi mexanizmi üçün həlledici hesab olunur. 
Bu  prinsipin    həyata  keçirilməsi  islahatlaşdırma  sayəsində  döv-
lətin  sosial  xərclərinin  əhalinin  daha  çox  ehtiyacı  olan  qrupların 
xeyrinə  yenidən  bölgüsünü    təmin  etməlidir.  Yuxarıda  qeyd 
olunduıu  kimi,  sosial  siyasıtin  predmetini    cımiyyıtdıki 
münasibıtlırin  mahiyyıti,  qanunauyıunluqlar,  xüsusiyyıtlır 
vı  hımçinin,  sosial  qrupların  cımiyyıtdıki  münasibıtlırini 
ifadı  edın  qarıılıqlı  fıaliyyıtini  ıhatı  edın  proseslır  vı 
ictimai  birgı  yaıayıı    formaları  tııkil  edır.  Bu  baxımdan, 
dövlıt rıhbırliyi cımiyyıtin sosial inkiıafının mıqsıdlırini, 
sosial  siyasıt  isı  realizasiyası  vacib  olan    vızifılıri 
müıyyınlııdirir. 
Belı 
yanaımada 
Azırbaycan 
Res-
publikasında    dövlıtin  sosial    iqtisadi    siyasıtinin  formalaı-
ması  vı  hıyata  keçirilmısi    önımli    nümunı  hesab    oluna 
Расим Щясянов 
 
204 
 
bilır.  Azırbaycan  Respublikasında  da  dövlıtin  son  illırdı 
apardııı  iqtisadi  siyasıtin      çox    ıhımiyyıtli    hissısini   
inkiıafın    sosial    aspektlırı    vı  ıhalinin  sosial  vıziyyıtinin 
ardıcıl  yaxıılaıdırılması  mısılılıri      tııkil    edir. 
Ölkımizdı  sistemli    iqtisadi    islahatların    bütün    gediıi  
prosesindı  sosial  inkiıaf  hıdıflıri,  bu  vı  ya  baıqa  sıkildı  
aparıcı    mövqedı  olmuıdur.  Ulu  önd r  Heyd r  liyev  
t r find n  1997-1998-ci    ill rd     faktiki  iqtisadi    s m r si  
olmayan  bir  s ra    sosial    güz tl rin  l v  edilm si  haqda  q -
rarlar   v   ünvanl   sosial  köm k  konsepsiyas n n  formala d -
r lmas  bel   nümun l rd ndir. 
  Maliyyə  mexanizminin  islahatların  məqsədlərinə  müva-
fiqliyi prinsipi. 
  Bu  prinsip  sosial  siyasətin  maliyyələşdirilməsi  sisteminin 
islahatlaşdırılmasının  ümumi  prinsiplərinin,  məqsəd  və    vəzifə-
lərinin  daha  yüksək  sistemin,  həmçinin,  islahatlaşdırılan  obyekt-
lərdə  sıx  qarşılıqlı  əlaqədə  fəaliyyət  göstərən  sistemlərin  inkişaf 
strategiyaları, məqsəd və vəzifələrinə uyğunluğunu nəzərdə tutur. 
Bu, o deməkdir ki, sosial siyasətin maliyyələşdirilməsi: 
  -  ölkənin  uzunmüddətli.  strateji  və  qısamüddətli  inkişaf 
vəzifələrinə müvafiq olmalıdır. 
  -  ölkənin  maliyyə-büdcə  siyasətinin  strateji  və  prioritet 
vəzifələrinə müvafiq olmalıdır. 
  -  ünvanlı  sosial  modelin  maliyyə  mexanizminə  olan 
ümumi tələblərə müvafiq olmalıdır. 
  slahatların səmərəliliyi prinsipi.  Sosial siyasətin maliy-
yələşdirilməsi  sisteminin  islahatlaşdırılmasının  çox  mühüm  vəzi-
fəsi həyata keçirilən islahatların səmərəliliyinin, yəni nəzərdə tu-
tulmuş  məqsədlərinə  nail  olunmasında  zaman,  istifadə  olunmuş 
resurlar,  təsir  faktorları,  məhdudiyyətlər  və  s.  parametrlərin  op-
timal istifadənin təmin olunması hesab olunur. 
slahatlaşdırma  prosesinin  səmərəliliyinin  artırılmasına  xid-
mət edən əsas qaydalar və ya tələblər aşağıdakılardan ibarətdir: 

---