Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
185
bıyannamısindı ıks olunmuı “kınar nızarıtin üstünlüyü”
prinsipi bizim qanunvericilikdı tıtbiq olunmur.
Dünya tıcrübısindı, ali kınar nızarıt orqanlarına,
hıtta daxili nızarıt standartlarının hazırlanması hıvalı
olunur. Mısılın, ABı-da hılı 1950-ci ildı qıbul olunmuı
“Büdcı proseduraları vı mühasibat uçotu proseduraları”
adlı qanun ABı-ın Baı nızarıt idarısinı hökumıt üçün
mühasibat uçotu, maliyyınin idarı olunması vı daxili
nızarıt standartlarının hazırlanmasını tapıırmııdır.
Kınar nızarıt orqanı nızarıtin keyfiyyıtinin yüksık
sıviyyısini tımin etmık üçün aıaııdakı metodları istifadı
etmıklı xüsusi monitorinq sistemini formalaıdırmalıdır:
a) “Soyuq yoxlamalar” (cold reviews)
−
aparılmıı
nızarıt tıdbirindın sonra auditorların fıaliyyıtinin onlara
münasibıtdı müstıqil olan digır auditorlar tırıfindın
kompleks yoxlanılmasıdır.
b) “Qaynar yoxlamalar” (hot reviews)
−
auditin key-
fiyyıtinı onun gediıi prosesindı nızarıtin aparılmasıdır.
c)
ımıkdaıların
kompetentliyinin
kompleks
yoxlanılması (reviews of competence).
e) Özıl ixtisaslaımıı firmalar vı ya digır ali audit or-
qanları tırıfindın kınar yoxlamaların aparılması.
Azırbaycanda dövlıt büdcısinin formalaıdırılması
vı icrası qanunvericiliyinin qısa xarakteristkası, milli iqtisadi
qanunvericiliyin, iqtisadi inkiıafın sıviyyısinı vı iqtisadi
strukturun formalaımıı xüsusiyyıtlırinı çevik uyıunlaıması
zırurıtini bir daha göstırir. Ölkımizdı iqtisadi inkiıafın son
5 ildıki gediıinin, dövlıt büdcısinin evolyusiyasında ıksini
ifadı edın, aıaııda verilın qiymıtlındirmılır fikrimizin
subutu hesab edilı bilır.
2004 ilin Dövl t büdc si. ılk dıfı olaraq “2004-cü ilin
dövlıt büdcısi” layihısi yeni “Büdcı sistemi haqqında” qanu-
nun tılıblırinı müvafiq hazırlandııından ıvvıl illırlı müqa-
yisıdı daha çox informasiya daıımııdır. Parlamentı tıqdim
edilmiı büdcı zırfinı ınınıvi mılumatlardan baıqa,
Расим Щясянов
186
ölkımizdı ilk dıfı tırtib olunan büdcı ilindın sonrakı 3 il
üçün makroiqtisadi proqnozları vı dövlıt büdcısinin
göstıricilıri proqnozu, tamamilı yeni olan icmal büdcı,
ölkınin daxili vı xarici borcları haqda mılumat, büdcı
gılirlıri vı xırclırinin paraqraf vı xırc maddılıri kısimindı
strukturu vı s. kimi mılumatlar daxil edilmiıdir. Bu
mılumatlar toplusu “2004-cü ilin dövlıt büdcısi haqqında”kı
qanun layihısinin dövlıt vısaitlırinin formalaıması vı istifa-
dısindı ııffaflııın artırılması yönümündı irıliyı doıru çox
böyük addım olduıunu göstırir. Qanunvericiliyı müvafiq
olaraq qanun layihısinin Parlament tırıfindın kütlıvi
informasiya vasitılırindı nııri, ıslindı onun geniı xalq
kütlısinin müzakirısinı çıxarılması olmuıdur.
Büdcı gılirlırinin vergi vı qeyri-vergi gılir növlıri
üzrı ıhımiyyıtli artım müıahidı olunur. Büdcı xırclırinin
artım sürıti gılirlırinin artım sürıtindın 2 bınd çox
proqnozlaıdırılması müsbıt faktor kimi dıyırlındirilir.
Nızırı almaq vacibdir ki, daxili bazarın potensial tılıbinin
aktiv iqtisadi dövriyyıyı cılb edilmısinin stimullaıdırılması
iqtisadi inkiıafın dövlıt tırıfindın tınzimlınmısinin ın
mühüm vızifılırindın biridir. Hımin dövrdı Azırbaycanda
bu sahıdı cılb olunmamıı potensialın xeyli böyük olduıunu
nızırı alaraq xırclırin üstün artımı mıqsıdıuyıun hesab
edilmılidir. Xırc maddılıri üzrı artım sürıti müxtılif
olmuıdur. ın böyük artım “ımıyin ödıniıi” fondu üzrıdir.
Bu ölkıdı aparılan büdcı siyasıtinin “sosial yönümlüyünün”
tızahürü vı bilavasitı nıticısidir. Xırclırin strukturunu
xarakterizı edın daha baıqa bir cıhıt, onların cari tılıbı
istiqamıtlındirilmısi narahatlııı vı bu sıbıbdın “gılıcıyı
xidmıt” etmımısi hesab oluna bilır.
2004-cü ilin dövlıt büdcısi layihısi üzrı bütövlükdı
aıaııdakı qiymıtlındirmılır mümkündür.
- dolayı subsidiyanın hıcminin büdcı vısaitinı aid
edilmısi daha mıqsıdıuyıun hesab olunarsa, onda bu
büdcınin gılir vı xırclırinı aid edilmılidir; icmal büdcınin
tırtib olunması son dırıcı müsbıt addım olsa da, büdcı-
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
187
lırarası transferlırin tıkmil mexanizminin formalaımaması
dövlıt büdcısinin ııffaflııına xılıl gıtirir;
- büdcınin bızi qeyri-vergi gılirlırinin cılb olunması
mexanizmi
formalaıdırılmadııından
belı
gılirlırin
mınbıyini vı ödımı qrafikinin müıyyınlııdirilmısi
subyektiv xarakter daııyır. Ona görı dı, onların büdcıyı
cılbinin
mıqsıdıuyıunluıunun
müıyyınlııdirilmısi
çıtinlııir;
- “dövlıt müıssisılırinin büdcıdınkınar vısaitlırinin”
cılbi vı istifadısi mexanizmi qeyri-korrektdir. Belı vısaitlırin
potensialının proqnozlaıdırılması mexanizmi yoxdur.
Onların tıklif olunan qaydada istifadısi isı mövcüd xırc
normativlırinin pozulmasına gıtirı bilır. Çünki, büdcıdı
müvafiq xırclır “sair xırclır” adı ilı verilir vı gılirdı olan
qıdır nızırdı tutulur.
2004-cü ilin dövlıt büdcısi, qeyd edildiyi kimi “Büdcı
sistemi haqqında” qanunun ilk tıtbiqi tıcrübısidir. Ona görı
dı, artıq bü tıcrübıdın çıxıı edırık qeyd etmık olar ki, bızi
çatıımazlıqların hılli üçün “Büdcı sistemi haqqında”
Qanuna bir sıra zıruri düzıliılırin aparılması, ilk növbıdı
isı “Büdcı sistemi haqqında” qanunla nızırdı tutulmuı
“Vahid büdcı tısnifatı” vı “Dövlıt büdcısinin tırtibi vı
icrası Qaydaları”nın qıbul edilmısi zırurıti özünü bir daha
göstırmiıdir. Bütövlükdı, isı “Büdcı sistemi haqqında”
Qanun büdcı qanunvericiliyindı irıliyı doıru iri addım
hesab olunsa da, o inkiıaf prosesindı “aralıq” mırhılıdir.
Bu qanunun dövlıt vısaitlırinin formalaıdırılması vı istifa-
dısinin bütün mırhılılırini ıhatı edın, onun effektliliyi vı
sımırıliliyinin tımin olunmasını hıyata keçirın, vahid
maliyyı nızarıti sistemini formalaıdıran “Büdcı Mıcıllısi”
sıviyyısinı çıxarılması, hılı bu dövrdın dövlıtin iqtisadi
idarıetmı sisteminin islahatlarını getdikcı daha da
aktuallaıan vızifısidir.
2005-ci il hökumıtin “Büdcı zırfi” daxilindı
parlamentı tıqdim etdiyi “Azırbaycan Respublikasının
2005-ci il vı sonrakı üç il üçün iqtisadi, sosial inkiıaf
Расим Щясянов
188
konsepsiyası vı proqnoz göstıricilıri” ısasında 2005-ci ildı
ölkıdı gözlınilın makroiqtisadi ııraiti bütövlükdı aıaııdakı
kimi xarakterizı etmık mümkündür:
- ıqtisadiyyatın liberallaıdırılması vı makroiqtisadi
tarazlııın stabilliyi meyarlarına cavab verın iqtisadi islahat
kursu yeni büdcı ilindı qorunacaqdır; dövlıtin iqtisadiyyata
müdaxilısinin forma vı mahiyyıti dıyiımıkdı davam edir.
Dövlıtin bilavasitı iqtisadi fıaliyyıtdı xüsusi çıkisi 2005-ci
ildı dı azalmaqda davam edir; dünya neft bazarında güclının
ılveriıli
konyunktura
ölkınin
iqtisadi
inkiıafının
sürıtlınmısindı kınar faktorların tısirini artırır.
- ıqtisadi inkiıafın sosial yönümlüyü ÜDM-in yenidın
bölgüsü nisbıtlırinin artması vasitısilı daha da yüksılir.
Lakin iqtisadiyyatın cari vıziyyıtinin qiymıtlındirilmısi, sta-
tistik vı mühasibat uçotu sisteminin yenidın qurulması,
iqtisadi islahatların ümumi gediıindın geri qalır. Ona görı
dı, bir sıra struktur formalaıdırıcı göstıricilır, mısılın,
inflyasiya sıviyyısi, deflyator siyasıti, gömrük vı bank uçotu
vı s. kimi qarıılıqlı ılaqıyı malik parametrlır arasında
sinxronlaıma zıif gedir vı bu real ııraitin obyektiv
qiymıtlındirilmısinı mane olur.
Bütün bunlarla bırabır hökumıtin proqnozları vı
bıyan etdiyi hıdıflırı görı, ölkıdı gözlınilın makroiqtisadi
ıırait dövlıt büdcısinin son illırdı formalaımıı xarakterinin
2005-ci ildı saxlanılmasına, onun tarazlııının vı
dayanıqlııının güclındirilmısinı ılveriıli imkan yaradır.
Büdcı sınıdlırindı büdcı gılirlırinin bütün ınınıvi
kanalları, o cümlıdın, maliyyı tııkilatlarından büdcıyı
daxil edilmiı vergi vı qeyri-vergi gılir növlıri üzrı
ıhımiyyıtli artım müıahidı olunur. Bütövlükdı isı büdcı
gılirlırinin
ayrı-ayrı
növlır
üzrı
proqnozlarında
makroiqtisadi inkiıaf ııraiti vı gılir növlırinin qarıılıqlı
ılaqısi baxımından harmoniklik müıahidı olunmur.
Hökumıtin izahında belı mıqamların ıırhi verilmir. Büdcı
zırfinin materialları isı yetırli olmadııından müvafiq proq-
nozların etibarlılııını qiymıtlındirmık mümkün olmur.
Dostları ilə paylaş: |