Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sosial maliyy
- Gömrük siyas
- 5.2. Büdc ə mexanizminin hüquqi əsasları
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 169 məsi mexanizmi istifadə olunur. Bu mexanizmin iqtisadi-təş- kilati mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu büdcə, dövlətin investisiya proqramlarının maliyyələşdirilməsi məqsədi ilə daxili və xarici resursların cəlb etdiyi dövlət maliyyə sistemidir. Bu mexanizm kredit resurslarının sistematik bərpasına, yenilənməsinə əsaslanan və daimi fəaliyyətdə olan iqtisadi sistemdir. nkişaf büdcəsi ölkənin faktiki imkanlarını üstələyən borc öhdəliklərini artırma- dan dövlət büdcəsinin formalaşmasını və xərclənməsini təmin edən investisiya həcmlərini və istiqamətlərini əhatə edir. Sosial maliyyə siyasəti – ölkə vətəndaşlarının Konstitusiya ilə müəyyənləşdirilmiş hüquqlarının maliyyə təminatının həllinə xidmət edən tədbirlər kompleksidir. Sosial maliyyə siyasəti bir sıra ölkələrdə fərqli xüsusiyyətlərə və funksiyalara malik ola bilir. Azərbaycanda sosial maliyyə siyasəti pensiya siyasəti, miqrasiya siyasəti, demoqrafiya siyasəti, sosial təminat siyasəti, qaçqın və məcburi köçkünlərə yardım siyasəti və s. kimi tərkib hissələ- rindən ibarətdir. Məlum olduğu kimi, sosial siyasətin əsas məqsədi əhalinin ə sas həyati tələbatının ödənilməsini təmin etmək üçün, cəmiy- yətdə əlverişli sosial mühit və sosial dayanıqlığın yaradılmasıdır. Dövlətin sosial siyasəti, bu baxımdan, özünəməxsusluğa malik olmaqla çox istiqamətli və çox subyektlidir. Sosial siyasətin mü- hüm xüsusiyyəti ölkənin sosial fəzasının bir və ya bir neçə səviy- yəyə ayrıla bilməsidir. Bir sıra ölkələrdə, xüsusilə federal struk- turlu ölkələrdə sosial siyasət ərazi meyarı üzrə fərqli icra me- xanizmlərinə malik ola bilir. Lakin dünya təcrübəsində, ərazi baxımından Azərbaycanda olduğu kimi, ölkənin vahid sosial fəzaya malik olması daha çox yayılıbdır. Digər tərəfdən sosial siyasətdə normativ və real sosial fəzalar fərqləndirilir. Normativ sosial fəza qanunvericilik səviyyəsində, real sosial fəza isə döv- lətin öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərin realizasiyası imkanlarının müəyyənləşdirdiyi səviyyəni göstərir. Məsələn, Azərbaycan kimi ölkələrdə bu iki səviyyə eynidir, başqa sözlə, ölkəmizdə tam mənada vahid sosial fəza mövcuddur. Расим Щясянов 170 Sosial siyasətin maliyyələşdirilməsi, mahiyyət etibarilə, iqti- sadi səmərəliliyin artırılmasına xidmət etməlidir. Sosial siyasətin iqtisadi səmərəliliyini üç aspektdə qiymətləndirmək mümkündür. Sosial siyasətin makroiqtisadi səmərəliliyi dedikdə, nəzərdə tutulur ki, cəmiyyət sosial siyasətin maliyyələşdirilməsinə müm- kün qədər, lakin iqtisadi fəaliyyətin digər sahələrinə zərər vurma- yacaq qədər vəsait ayırır. Əsas məsələ insan inkişafı ilə iqtisa- diyyatın digər sahələrinin inkişafı arasında optimal balansın tapılmasındadır. Mikroiqtisadi səmərə dedikdə, mövcud maliyyə resurslarının ayrı-ayrı sosial proqramların – pul yardımları, tibbi xidmət, təhsil, kadr hazırlığı və yenidən hazırlıq, məşğulluğun təmin olunması və s. arasında bölüşdürülməsi məsələləri nəzərdə tutur. Sosial siyasətin səmərəliliyinin üçüncü aspekti – sosial proq- ramların stimullar sisteminə təsiri nəzərdə tutulur. Digər tərəfdən isə sosial ödənişlər və güzəştlər sistemi elə maliyyələşdirilməlidir ki, əmək fəallığına mənfi təsir etməsin. Gömrük siyasəti − qiymət və vergi siyasətinin simbiozu olaraq ölkə bazarına xarici məhsulların daxil olmasını artırmaq və ya azaltmaq, yaxud ölkədən ixracı artırmaq və ya azaltmaq məq- sədləri güdür. Beləliklə, gömrük siyasəti, nəinki təsərrüfat sub- yektləri ilə dövlət arasında, həm də təsərrüfat subyektləri ilə sahə- lər və regionlar arasında bölgü münasibətlərini müəyyənləşdirən maliyyə alətidir. Fəaliyyət müddəti, xarakteri və vəzifələri baxımından, ma- liyyə siyasəti maliyyə strategiyası və maliyyə taktikası kimi iki formaya malik ola bilir. Maliyyə strategiyası və taktikası qarşılıq- lı əlaqəli olmaqla bərabər maliyyə siyasətinin üstqurum kimi, iqtisadi bazislə münasibətlərini konkretləşdirir. Bir tərəfdən ma- liyyə siyasəti iqtisadi münasibətlərlə yaranır: iqtisadiyyatdan kə- nar maliyyə siyasətini formalaşdırmaq və həyata keçirmək müm- kün deyildir. Digər tərəfdən, qeyd olunduğu kimi, maliyyə siya- səti nisbi müstəqilliyə malikdir, onun inkişaf qanunauyğunluqları və məntiqi fərqlidir. Ona görə də, maliyyə siyasəti iqtisadi siste- mə və maliyyənin vəziyyətinə əks təsir göstərə bilir. Maliyyə Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 171 siyasətinin mühüm məqsədlərindən biri maliyyə resurslarının artı- rılması və onun istifadəsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi olması da, bu baxımdan, ciddi əhəmiyyətə malikdir. Maliyyə siyasətinin realizasiyası üçün hər bir ölkədə müəyyən maliyyə mexanizmi formalaşdırılır. Maliyyə mexanizmi – maliyyə sisteminin sub- yektlərinin onun obyektlərinə təsiretmə vasitəsidir, maliyyənin funksiyalarının təcrübədə reallaşdırılması formasıdır. Maliyyə mexanizminin əsas elementlərinə, maliyyə resurslarının formaları, onların yaranma üsulları, dövlət gəlirləri və xərclərinin müəyyən- ləşdirilməsinin norma və normativləri, büdcə sisteminin, müəssisə maliyyəsinin və qiymətli kağızlar bazarının təşkili xüsusiyyətləri aiddir. 5.2. Büdcə mexanizminin hüquqi əsasları Büdcə siyasəti ölkənin cari iqtisadi siyasətinin «sıxılmış» inikası olaraq hökumətin öz iqtisadi funksiyalarını yerinə ye- tirmək istəyi və imkanlarını əks etdirir. Büdcə siyasəti təkcə büdcənin tərtib olunması mexanizmi və onun ayrı-ayrı hissələrinin məsuliyyət münasibətlərinin bölgüsü ilə xarakterizə olunmur. Fikrimizcə, hər bir ölkənin büdcə siya- sətini qiymətləndirmək üçün bir neçə cəhətdən yanaşma vacibdir. Büdcə siyasətinin ümumi istiqamətliliyini müəyyənləşdirən amil, onun institusional çərçivəsini formalaşdıran vahid büdcə təsnifatı sistemidir. Əksər ölkələrdə büdcə təsnifatı dayanıqlı və obyektiv forma daşıması üçün qanun statusuna malik olur. Əs- lində bununla büdcə təsnifatının və bütövlükdə büdcə siyasətinin şə ffaflığı və onun ictimai nəzarət obyektində olması təmin edilir. Dövlətin iqtisadi funksiyalarının həyata keçirilməsinin maddi təminatı rolunu oynayan dövlət büdcəsi, eyni zamanda, ya- ranan milli gəlirin və deməli, ümumi daxili məhsulun yenidən bölgüsü mexanizmini təşkil edir. Ayrı-ayrı ölkələrdə dövlət büdcəsinin tərkibi və onun for- ması müxtəlif ola bilir. Lakin onların ən ümumi cəhəti dövlət büdcəsinin ali qanunverici orqan tərəfindən təsdiq olunaraq qanun Расим Щясянов 172 statusu alması və büdcənin düzgün icrasına parlament tərəfindən nəzarət mexanizminin mövcudluğudur. Azərbaycan respublikası büdcə qanunvericiliyi «Büdcə sistemi haqqında» qanundan, Vahid büdcə təsnifatı aktlarından və hər maliyyə ilinin dövlət büdcələri qanunlarından ibarətdir. Bilavasitə dövlət büdcəsinə xidmət edən digər qanunvericilik akt- ları «Vergi məcəlləsi», «Gömrük məcəlləsi» və bir sıra ayrı-ayrı dövlət idarəetmə orqanlarının təlimatları, o cümlədən, Ehtiyat Fondu haqda əsasnamə və s. Dövlət büdcəsinin tərkibi və icra olunmasının əsas vasitələri hesab edilir. Qanunla müəyyən olunmuşdur ki, Azərbaycanda büdcə ili təqvim ili ilə üst-üstə düşür. Dövlət büdcəsi büdcə məlumatlarının bütün səviyyələrdə müqayisəliliyini təmin edilməsi üçün vahid büdcə təsnifatı əsasında formalaşdırılır. Büdcə təsnifatı dedikdə – büdcənin gəlirlərinin və xərclə- rinin funksional, iqtisadi və digər prinsiplər əsasında qruplaşdırıl- ması başa düşülür. Büdcə təsnifatına dövlət büdcəsinin gəlirlə- rinin təsnifatı, büdcə xərclərinin funksional təsnifatı, büdcə xərclərinin iqtisadi təsnifatı, dövlət büdcəsi kəsirinin daxili və xarici maliyyələşdirmə mənbələrinin təsnifatı, dövlətin daxili və xarici borcunun növlər üzrə təsnifatı, dövlət büdcəsi xərclərinin təşkilatlar üzrə təsnifatı daxildir. Dövlıt büdcısinin gılirlıri qanunvericiliklı müıyyın olunmuı vergilır, rüsumlar, digır ödıniılır vı daxilolmalarından ibarıtdir. Büdcıyı tıdiyyılır vasitısilı daxilolmaların digır büdcılır vı regionlar arasında bölgüsü hır il büdcı qıbul olunarkın formalaıır vı tısdiq olunur. Dövlıt büdcısinin xırclıri isı müvafiq tısnifata uyıun olaraq cari xırclırin, investisiya xırclırinin vı s. maliyyılııdirilmısinı yönıldilir. Dövlət büdcəsi tərkibində məqsədli büdcə fondlarının yara- dılması mümkündür. Bu fondlara daxil olan vəsaitlər dövlət büd- cəsinin mədaxilində ayrıca göstərilir və yalnız fondun təyinatı üzrə xərclənir. Həmin fondların müstəqil mədaxil mənbəyi olma- dıqda o dövlət büdcəsinin ümumi gəlirlərindən ayırmalar hesa- Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|