Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 157 FƏS L 5. MAL YYƏ S YASƏT VƏ ONUN Ə SAS ST QAMƏTLƏR 5.1. qtisadi siyasətdə maliyyə mexanizmi və valyuta siyasəti Termin və iqtisadi kateqoriya kimi maliyyənin yaranması ta- rixi iqtisadi ədəbiyyatda müxtəlif şərhlərə malikdir. Bəziləri hesab edir ki, bu termin XIII-XV əsrlərdə taliyanın ticarət şəhərlərində dövlət və əhali arasında pul-əmtəə münasibətlərinin ifadəsi kimi yaranmış və latınca “finiş” − son başaçatma mənalarında istifadə edilmişdir. Bəziləri isə hesab edir ki, bu termin ilk dəfə J.Bodenin 1755-ci ildə nəşr etdirdiyi “Respublika haqqında 6 kitab” əsərində danışılmışdır. Pul və maliyyə iqtisadi kateqoriyaları bir-birinə oxşar olsalar da, onlar müxtəlif təbiətə, ictimai və iqtisadi funksiyalara malik anlayışlardır. Maliyyə münasibətləri, ancaq dövlət tərəfindən məcmu ictimai məhsulun və milli sərvətin bir hissəsinin dəyərinin bölgüsü və yenidən bölgüsü şəraitində yaranan pul münasibət- ləridir. qtisadi mahiyyətinə görə maliyyə, geniş təkrar istehsalın təmin edilməsi, sosial və digər ehtiyacların ödənilməsi və işlə- yənlərin stimullaşdırılmasını imperativ formada təmin edən pul münasibətləri sistemidir. Maliyyənin funksiyalarının müəyyənləşdirilməsi məsələsinə də baxışlar birmənalı deyil. Ən çox yayılmış mülahizələrə görə maliyyəyə iki funksiya - bölgü və nəzarət funksiyaları xasdır. Lakin belə təyinat eyni zamanda bir sıra digər iqtisadi, o cümlə- dən dəyər kateqoriyalarına xas olduğundan, bəziləri hesab edir ki, maliyyənin funksiyaları, mahiyyətcə bölgü və nəzarəti özündə ehtiva edən və daha dəqiq xarakterə malik, dövlətin maliyyə fond- larının formalaşdırılması və istifadə edilməsindən ibarətdir. Hesab edirik ki, sonuncu yanaşma maliyyənin həm elmi, həm də təcrübi baxımdan mahiyyətini daha dolğun ifadə edir. Çünki bu iki funk- siya maliyyə münasibətlərinin yaradıcısı olan dövlətin iqtisadi fəaliyyətdə ən vacib funksiyası hesab edilən – tənzimləyici funk- Расим Щясянов 158 siyasının dominantlarıdır. Başqa sözlə, maliyyə, ənənəvi bölgü və nəzarət vasitəsi olmaqla, iqtisadi siyasətin tərkib hissəsi kimi, dövlətin tənzimləyici funksiyasının həyata keçirilməsində iştirak edir. Məlum olduğu kimi iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi dövlətin iqtisadiyyata təsirinin kompleks mexanizmi vasitəsilə mümkündür. Təsir mexanizminin alətləri üç qrupa ayrılır: - inzi- bati (əsasən, hüquqi infrastrukturun yaranması), iqtisadi (bazar proseslərini tənzimləyən vasitələr, tələb-təklif, kapitalın cəmlən- məsi, sosial struktur, maliyyə, pul, kredit və s.) və institusional (bu nisbət yeni istiqamətdir və buraya ayrı-ayrı sosial qruplar üçün daimi və üstünlüyə malik dərketmə, qavrama və ya fəaliyyət hərəkətləri vasitələri aiddir. Məsələn, «hüquq institutu», «mül- kiyyət institutu». Sonuncunun ifadə forması (hökumətin məqsəd- lərinin reallaşdırılması üçün) − dövlət hakimiyyətinin icra struk- turunun yaradılması; iqtisadi proqramlar və proqnozların yara- dılması, sahibkarların informasiya sisteminin yaranması, beynəl- xalq iqtisadi inteqrasiya və s. kimi müəyyənləşdirilir). Maliyyə siyasəti dedikdə, adətən dövlətin iqtisadi funksi- yalarını yerinə yetirmək üçün, dövlət orqanlarının maliyyə müna- sibətlərindən müəyyən qaydada istifadə etməsi başa düşülür. La- kin belə yanaşma dolğun hesab edilə bilməz. Çünki əvvəla, döv- lətin iqtisadi funksiyaları və vəzifələri ictimai siyasi şəraitdən asılı olaraq dəyişə bilir, ikincisi, maliyyə siyasətini dövlətin iqtisadi funksiyalarının yerinə yetirilməsi vasitəsi kimi istifadə edilməsi, mütləq qaydada maliyyə sisteminin müxtəlif həlqələri arasında maraqların konfliktini yaradır. Ona görə də dövlətin maliyyə siyasəti, ölkənin maliyyə sisteminin bütün həlqələrində maliyyə resurslarının tarazlı artmasını təmin edə biləcək dövlət sosial-iq- tisadi siyasətinin tərkib hissəsi olmalıdır. Beləliklə, maliyyə siya- sətində ölkə iqtisadiyyatının əsas inkişaf istiqamətləri konkret- ləşdirilir, maliyyə resurslarının ümumi həcmi, mənbələri və isti- fadə istiqamətləri müəyyənləşdirilir, sosial-iqtisadi proseslərin maliyyə metodları vasitəsilə tənzimlənməsi və stimullaşdırılması mexanizmi formalaşdırılır. Eyni zamanda nəzərə almaq vacibdir Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 159 ki, maliyyə siyasəti ictimai fəaliyyətin istənilən sahəsində dövlət siyasətinin reallaşdırılmasının mühüm aləti olduğu üçün, dövlətin nisbi müstəqilliyə malik olan fəaliyyət sferasıdır. Maliyyə dedikdə pul ehtiyatlarının bölgüsü və istifadəsi ilə bağlı dəyər axınları başa düşülür. Əsasən bu, dövlət – idarə və müəssisələr – əhali arasında baş verir. qtisadi təcrübədə bütöv- lükdə, maliyyə – maliyyə təsərrüfatı və maliyyə sistemi kimi iki oxşar terminlə ifadə olunur. Maliyyə təsərrüfatı – ictimai hüquqi xarakterli subyektlər arasında dəyər axınlarını əhatə edir. Qeyd etməyi məqsədə mü- vafiq hesab edirik ki, milli iqtisadi ədəbiyyatda bu termin geniş istifadə edilmir. Lakin hesab edirik ki, maliyyə təsərrüfatı mü- hüm makroiqtisadi mahiyyətə malikdir. Bu terminin iqtisadi mahiyyəti və ya onun əsas strategiyasını A.Vaqnerin «Dövlət fəaliyyətinin genişlənməsi qanunu» və ya «Dövlət tələbinin artması qanunu» təşkil edir. Maliyyə təsərrüfatının əsas əlamətləri: a) pul vəsaitinin məc- buri alınması vasitəsilə gəlir yaradılması; b) onun istehsala yox, istehlaka xidmət etməsidir. Bu baxımdan, maliyyə təsərrüfatının üç əsas funksiyası müəyyənləşdirilir: allokasiya, yenidən bölgü və stabilləşdirmə. Allokasiya – iqtisadi-maliyyə resurslarının yerləş- dirilməsi hesabına, dövlət tərəfindən özəl bölmənin göstərə bilmədiyi ictimai xidmətlərin təşkili. Yenidən bölgü – iqtisadiy- yatda alınan gəlirlərin cəmiyyət səviyyəsində daha yüksək nəticə- liliyinə nail olmaq məqsədilə yenidən bölüşdürülməsidir. Yeni- dən bölgünün əsas prinsipi – sosial bərabərliyin təmin edilmə- sinin vacibliyi (ilkin vəziyyəti, təsadüfiliyi və s.) və yüksək gəlirli sosial qrupların verdikləri payın çox olması nəzərə alınmaqla re- sursların müəyyən qaydalar əsasında yenidən bölüşdürülməsidır. Stabilləşdirmə – iqtisadi siyasətin məqsədlərinə nail olunması (inflyasiya, işsizlik, iqtisadi artım və s.) tədbirlərini əhatə edir. Başqa sözlə, stabilləşdirmə bir tərəfdən iqtisadi siyasətin fiskal, büdcə-vergi məqsədlərinin təmin olunması tədbirləri toplusunu, digər tərəfdən isə iqtisadi siyasətin bütövlükdə təmin olunmasının maliyyə tədbirləri toplusunu nəzərdə tutur. Расим Щясянов 160 Maliyyə sistemi isə maliyyənin struktur elementləri toplusu kimi başa düşülür. Maliyyə sisteminin fəaliyyəti iki mərhələni ə hatə edir: gəlirlərin alınması və xərclənməsi planlarının təşkili; maliyyə axınlarının özünün hərəkətinin təşkili. Dövlətin maliyyə siyasətinin aşağıdakı əsas istiqamətləri fərqləndirilir: büdcə, vergi, pul-kredit, valyuta, investisiya, sosial və gömrük siyasəti. Büdcə siyasəti – müxtəlif səviyyəli büdcələrin qarşılıqlı ə laqəsini təmin edən tədbirlər toplusudur. Büdcə siyasəti, əsasən, büdcə xərclərinin strukturunda, xərclərin müxtəlif səviyyəli büd- cələrin arasında bölgüsündə, büdcə kəsirinin örtülməsi mən- bələri və üsullarında, dövlət borclarının idarə edilməsinin forma və üsullarında ifadə olunur. Məhz belə xüsusiyyətlər və tədbirlər büdcənin sosial iqtisadi yönümünü və xarakterini müəyyən- ləşdirir. Dövlət büdcəsi dövlətin öz funksiyalarını həyata keçirməsi məqsədi ilə, milli gəlirin yenidən bölgüsü vasitəsilə yaradılıb mərkəzləşdirilmiş pul fondudur. Dövlət büdcəsində bütün for- maca müstəqil hesab olunan əsas maliyyə əməliyyatları − xərc- lər, gəlirlər və dövlət borclanmaları üzvü şəkildə birləşir və vahid dövlət siyasəti formasını alır. Dövlət büdcəsi ayrı - ayrı ölkələrdə seçilmiş iqtisadi inkişaf modellərindən, iqtisadi inkişafın səviy- yəsi ilə müəyyənləşən cari inkişaf məqsədlərindən asılı olaraq fərqli strukturlara malik ola bilər. Müasir dövrdə inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi əsasında beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar büdcə mexanizmi və büdcə siyasətinin ölkənin iqtisadi inkişafında tə- sirini və nəticəliliyini yüksəltmək üçün zəruri hesab edilən aşa- ğ ıdakı ümumiləşdirilmiş büdcə prinsiplərini formalaşdırmışdır: - vahidlik prinsipi − dövlətin bütün xərcləri və gəlirlə- rinin büdcədə toplanması. Dövlətin vahid büdcə sis- temi yaradılmalı, maliyyə sənədlərinin və büdcə təsni- fatının eyni struktur-metodoloji formalılığı təmin edil- məlidir; Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|