Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci bel
- Xarici ticar ət v ə istehsal faktorlarının artımının qar şılıqlı t əsir xüsusiyy ətl əri.
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 149 qtisadi nəzəriyyədən məlumdur ki, adambaşına düşən gəlirlərin artımı, iqtisadi proses kimi əhalinin şəxsi istehlakının strukturunu dəyişir. stehlakın strukturunun xarakterinin dəyişil- məsinin iki mühüm meyilini ayırmaq olar. Birinci belə meyil, fərdi gəlirin artımının əhalinin tələbinin strukturunda qeyri-bəra- bər əks olunmasıdır, yəni müxtəlif mal və xidmətlərə tələbin artımı mütənasib olmur. stehlakçıların belə davranışını “tələbin gəlirə görə elastikliyi” ilə izah etmək olar. Qiymət və digər fak- torlar sabit qaldığı halda hər bir i məhsulu üçün “tələbin gəlirə görə elastikliyi” i məhsuluna olan tələbin artımı, % µ i = --------------------------------------------------------- tələbin artımının təmin etmiş gəlirin artımı, % kimi hesablanır. Yəni, gəlirin 1 vahid artımının tələbi nə qədər artırdığı – tələbin gəlirə görə elastikliyi hesab olunur. Əgər istə- nilən gəlir səviyyəsində əhali bütün mal və xidmətləri eyni nisbət- lərdə istehlak edirsə, onda deməli gəlirə görə təbəbin elastikliyi vahidə bərabərdir. Təcrübədə bu mümkün deyildir. Gəlir artdıqca tələbin ümumi həcmində bəzi məhsulların payı azalır (belə məhsullar üçün µ <0, və ya daha doğrusu µ i < 1). Belə məhsulları “zəruri tələbat məhsulları” adlandırırlar (staples). Gəlir artdıqca istehlakda payı artan məhsulları “dəbdəbə məhsulları” (luxuries) adlandırırlar. Belə məhsullar üçün µ i > 1 olur. qtisadçılar çox uzun müddət ərzində istehlakda hansı məh- sulların “zəruri tələb” və “dəbdəbə” məhsulu olduğunu müəyyən- ləşdirməyə çalışmışlar. Ailə büdcələrini öyrənməklə məşğul ol- muş alman alimi Ernest Enqel ilk dəfə olaraq XIX əsrdə müvafiq qanunauyğunluqları təklif etmişdir. Məcmu tələbin strukturunda ayrı-ayrı məhsulların xüsusi çəkisinin mütləq dəyişməsi (µ i - 1) kimi müəyyənləşdirilir və bu Engel effekti adlanır. Bir çox uzunmüddətli istifadə malları üçün Engel effekti, müsbət qiymət alır (µ i > 0). Belə malları “dəbdəbə” malları adlandırırlar, gəlir artdıqca onlara tələb artır. Zəruri tələb mallarının ən yaxşı nümu- Расим Щясянов 150 nəsi, ərzaq məhsullarıdır: Gəlir artdıqca onların tələbdə xüsusi çəkisi azalır (µ ə rzaq < 1). Engel qanununa görə: stabil qiymətlər və dayanıqlı demoqrafik şəraitdə (ailənin ölçüləri və tərkibinin stabilliyi) gəlirin artımı istehlakda ərzağın payını azaldır. Bu o deməkdir ki, iqtisadi inkişafın təzahürü kimi adambaşına düşən gəlirin artımı, gəlirə görə aşağı elastiklikli tələbə malik olan bir sıra ərzaq məhsullarına olan tələbi dəyişəcək, daha dəqiqi, azal- dacaqdır. Lakin nəzərə almaq vacibdir ki, Engel qanunu “dəyərlər üzrə üstünlüklər ( prioritetlər ) sisteminin dəyişmədiyi şəraiti izah edir. Yəni bu o demək deyil ki, gəlir artdıqca bu seqmentdə “dəyərlər dəyişir”. Engel qanunu və onun effekti “zəruri tələb” və ya “dəbdəbə” məhsulların istehsalçıları üçün, qiymət dinamikasını proqnozlaş- dırmaq imkanını yaradır. Gəlirin artımı tələbi “dəbdəbə” məhsul- larına istiqamətləndirilir. Təklifin istənilən artımında (istehsal faktorlarının və məhsuldarlığın təklifinin artımı) gəlirin artımı, “dəbdəbə” məhsullarının nisbi qiymət artımını doğurur. Bu həmin məhsullar istehsalı üzrə ixtisaslaşan ölkələrin qazancını artırır. Ə rzaq məhsulu istehsal edən torpaq mülkiyyətçiləri isə Engel qa- nununa görə itirirlər. Çünki əgər iqtisadiyyatın bütün sektorla- rında məhsuldarlıq eyni templə artırsa, bunun nəticəsi olaraq gəlirlərin artımı, ərzağa tələbin mənfi istiqamətdə dəyişməsinə səbəb olacaqdır, yəni dünya bazarında ərzağın qiyməti aşağı düşəcəkdir. stehlakın strukturunun xarakterinin dəyişməsinin ikinci meyili “üstün tələb” fərziyyəsi təşkil edir. sveç alimi S.B. Lin- derin “üstün tələb” (reprisentative demand) fərziyyəsinə görə, gə- lirin dəyişməsi, tələb və xarici ticarətdə, “gəlir – üstünlük – texno- logiya – xarici ticarət” kimi zəncirvarı “səbəb-nəticə” dəyişikləri yaradır. Adambaşına gəlirin artması tələbin strukturunda “dəb- dəbə” məhsuluna tələbi artırır (Engel qanunu). Yeni tələb isə tex- nologiyanın təkmilləşdirilməsinə zərurəti doğurur. Yeni texnolo- giya məhsuldarlığı artırır, məhsulun qiyməti düşür və onun ixracı artır. Başqa sözlə gözləmək olar ki, ölkə öz istehlakında xüsusi çəkisi böyük olan məhsulları ixrac edəcək. Doğrudur, Linderin bu Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 151 mülahizələri hər hansı təkzibolunmaz arqumentlərə əsaslanmır. Onun arqumentləri o vaxt mübahisəsiz ola bilər ki, “dəbdəbə” istehsalında ya istehsalın miqyasının genişlənməsi və ya təcrübə hesabına “qənaət effekti” yaransın. Linderin mülahizələri yalnız bəzi sənaye məhsulları, məsələn avtomobillər üçün doğrudur. Bü- tövlükdə bu mülahizələr onu göstərir ki, gəlirin artması ilə onlara tələbin artmasına baxmayaraq dəbdəbəli sənaye məhsullarının qiyməti azala bilər. Xarici ticarət və istehsal faktorlarının artımının qarşılıqlı təsir xüsusiyyətləri. Zaman etibarilə bütün istehsal faktorlarının təklifi artır. Kapital, ixtisaslaşma səviyyəsi, əmək resurslarının həcmi, hətta, əkinçiliyə yararlı torpaq fondu və faydalı qazıntı yataqlarının həcmi artmağa meyllidir. Bu artımlar sonsuz olmasa da, istehsal imkanları əyrilərinin başlanğıc şərtlərini dəyişir. Yəni, beynəlxalq ticarət üçün yeni şərait və struktura yaranır. Bu baxımdan istehsalın arıtmının müxtəlif səbəbləri və formalarını, fərqləndirmək mümükündür və məqsədəuyğundur. 1. Tam neytral artım. Ayrı-ayrı faktorların artım sürətinin müxtəlifliyinin təsir gücünü dəyərləndirmək üçün, faktiki müm- kün olmayan spesifik şəraitdə, yəni, bütün istehsal faktorlarının, bütün ölkələrdə eyni sürətlə artığı şəraitdə, xarici ticarətin dəyiş- məsi xüsusiyyətlərini qiymətləndirək. Belə olduqda, bütün isteh- sal və təklif əyriləri, öz formalarını dəyişməyəcək, sadəcə geniş- lənəcəkdir. Bu zaman, adambaşına düşən gəlir, dəyişmədiyinə görə Engel effekti müşahidə olunmur. Başqa sözlə, belə halda beynəlxalq ticarət axınlarının da strukturu, nisbətləri və dünya qiymətləri dəyişməyəcəkdir. Dəyişən ancaq həcmlər ola bilər. Beləliklə, belə nəticə çıxarmaq olar ki, iqtisadi artım prosesində xarici ticarətə və onun iştirakçılarının maraqlarına təsir edən ən mühüm amil, faktorların öz aralarında və ölkələr arasında artım sürətinin müxtəlifliyidir. 2. Hər hansı ölkədə faktorların tarazlaşdırılmamış artımı, yəni, qeyri-bərabər artımının xarici ticarətə təsiri, həm tələb, həm də təklif baxımından ola bilər. Faktorların təklifinin artımının xarici ticarətə təsiri, ilk növbədə hansı istiqamətdə - idxalla Расим Щясянов 152 rəqabət aparan və ya ixracyönlü sahələrdə olan faktorların artma- sından asılıdır. Məsələn, idxalla rəqabət aparan sahələrdə faktor təklifi artırsa bu, idxal mallarına olan tələbi və ola bilər ki, onların qiymətini azaldır və nəticədə dünya ticarətinin həcmini azaldar. Belə halı “idxal əvəzedici artım” halı adlandırmaq mümkündür. Əks şəraitdə “ixrac genişləndirilən artım” halı müşahidə olunur. stehsal faktorlarının artımı təklifi, həm də ixrac təklifini artırır. Bu dünya ticarətini həcmini artırır və eyni zamanda müvafiq dünya qiymətlərini aşağı sala bilər. qtisadi siyasət üçün nəticələr: idxal əvəz edən və ixrac- yönlü inkişaf artım tipləri arasındakı ziddiyyət, hökumətin iqtisadiyyatın hansı sektorlarını və ya hansı istehsal faktorlarını, stimullaşdırılması siyasətini seçməsini, şərtləndirə biləcək mühüm məqamlardır. Aydındır ki, hökumət belə siyasəti, vergi yüklərinin yenidən bölüşdürülməsi və ya kapital qoyuluşunu artırmaq vasi- təsilə edə bilər. Yəni bu vasitələr, xərcləri və qiymətlər dinami- kasını dəyişdirə biləcək ehtimal kimi dəyərləndirilir. Doğrudur, burada “kiçik dövlət” fərziyyəsi də var, yəni ölkənin kiçik olması onun dünya bazarına hər hansı formada təsirini heçə çıxara bilər. Ona görə də fərz edək ki, istehsal faktorlarının artımı, böyük ölkə- lərdə olduğu kimi, dünya qiymətləri nisbətlərinə təsir edə bilər. Onda idxal əvəzedici artım, ölkənin “ticarət şəraitinin” yax- ş ılaşmasını (idxal etdiyi malların qiymətlərinin aşağı düşməsi he- sabına), ixrac genişləndirən artım isə ticarət şəraitinin pisləş- məsini (ixracın nisbi qiymətlərinin olmağı düşməsi hesabına) doğura bilər. Belə olduqda isə hökumət “idxal əvəzedici artım” siyasəti üçün, sanki əlavə stimul qazanır: onun müvafiq inves- tisiya siyasəti beynəlxalq ticarət şəraitini yaxşılaşdırır. Beləliklə ə slində dünya qiymətlərinə təsir edə biləcək qüvvəyə malik olan və digər ölkələrin mənafelərini nəzərə almayan ölkə üçün, xarici ticarətin inkişafına xidmət etməyən “iqtisadi inkişaf tipini” müdafiə edən yeni arqumentləri formalaşdırdıq. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, istehsal faktorlarının qeyri rəvan artımının, iqtisadi inkişafa təsiri, yuxarıda izah edilənlərlə bitmir. Hər hansı faktorun üstün artımı, onun aktiv istifadə olun- Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|