Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 145 məhsulunun qiymətinin aşağı düşməsi, onun istehsalının səmərə- liyi ilə bağlıdırsa, onda, ixracçı ölkə və ya firma, dünya bazarında həmin məhsula olan kifayət qədər yüksək elastiklik sayəsində öz ixracının fiziki həcmini artıraraq daha çox qazanc əldə edə bilər. Baxmayaraq ki, faktiki olaraq ölkənin ticarət şəraiti pisləşmişdir. Eyni zamanda “müflisləşdirici inkişaf” adlanan xüsusi halı da nəzərə almaq vacibdir. Bu hal ixracın genişləndirilməsinin ticarət şəraitin pisləşdirilməsi, yəni rifahın aşağı salınması ilə xa- rakterizə olunur. Bu problem 1958-ci ildə amerikalı iqtisadçı U.Bxaqavati tərəfindən müəyyən edilmişdir və əsas inkişaf amili xammal hasilatı və onun ixracı olan bir çox ölkələr, hətta inkişaf etmiş ölkələr üçün aktualdır. Çünki, xammala olan tələb, əsasən elastikliyə malik olur, onun ixracının surətli artımı isə dünya bazarında xammalın qiymətini o dərəcədə salır ki, bu iqtisadi artı- mın yaratdığı effekti mənfi təsirə çevirir. Belə olduqda ixracı genişləndirən inkişaf əlverişsiz olur. Bütövlükdə, xarici ticarətin istehsal və iqtisadi inkişafa təsiri çox istiqamətli olmaqla bəra- bər, müxtəlif mahiyyətli nəticələrə səbəb ola bilir. Yuxarıda şərh olunanlar göstərir ki, beynəlxalq ticarətin inkişafı, bazarda tələb və təklifin həcminin, qiymətlərin, dəyişil- məsini doğurur və ixtisaslaşmanı dəyişir, yəni ixrac sahələrində istehsalın artırılmasına və əksinə idxalla rəqabət aparan sahələrdə istehsalın azalmasına təkan verir. Nəticədə beynəlxalq ticarət cəmiyyətdə ikitirəlik yaradır: - həmin ticarətdən qazananlar və itirənlər. ndiyə qədər bu məsələnin şərhini biz istehsalçı və isteh- lakçıların mənafeyi prizmasından təhlil etmişik. Məşhur Xekşer- Olin teoremi xarici ticarətin ayrı-ayrı istehsal faktorları sahib- lərinə necə təsir etdiyini qiymətləndirməyə imkan verir. Belə ki, məhsulların qiymətlərinin nisbi dəyişməsi, bəzi faktorların qa- zanclarının digərləri hesabına artmasına səbəb olur. Xekşer-Olin teoreminə görə ölkə, istehsalında nisbi bolluğa malik olduğu fak- torların daha çox istifadə olunduğu məhsulları, istehsalında azta- pılan faktorların daha çox istifadə olunduğu məhsullara nisbətən daha böyük həcmdə ixrac edir. Расим Щясянов 146 Ona görə də beynəlxalq ticarət ölkədə istehsalın strukturu dəyişə bilir. Daha sürətlə inkişaf edən sahələrdə əlavə istehsal faktorlarına ehtiyac artır və onların cəlbi iqtisadi cəhətdən stimul- laşdırılır. Digər sahələrdə isə faktorların bir qismi sərbəstləşir. Beləliklə qısa müddətli dövrdə, xarici ticarət, istehsal faktorla- rının hansı sahədə istifadə olunmasından asılı olaraq, gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsini yaradır: ixrac yönlü sahələrdə faktor- ların gəlirliliyi artır, idxalla rəqabət aparan sahələrdə isə azalır. stehsal faktorlarının gəlirliyinin dəyişməsi və onların sahə- lərarası axınları, uzunmüddətli dövrdə daha ciddi nəticələr verir. Faktor sahibləri, tələbin strukturu dəyməyən şəraitində, daha sürətli inkişaf edən sahələrdə, özlərinə mövqe tutmağa cəhd edir- lər. Uzun müddətli dövrdə faktorların sahələrarası axınları, tələb və təklif arasında, pozulmuş nisbi tarazlığın, yenidən bərpa olun- masına gətirir. Lakin bu o demək deyil ki, uzunmüddətli dövrdə faktorların gəlirliliyində əvvəlki “status - kvo” bərpa olunur. Çünki ayrı-ayrı məhsulların istehsalında, faktorlar əvvəlcədən müxtəlif nisbətlərdə cəlb olunduğundan, istehsalın həcminin də- yişməsi, faktorlara tələbin strukturunun, qeyri-bərabər də- yişməsinə səbəb olur. Beləliklə xarici ticarətin uzunmüddətli inkişafı şəraitində ixrac yönlü sahələrdə daha aktiv istifadə olunan faktor sahibləri- nin gəlirləri daha çox artır və əksinə idxalla rəqabət aparan sahə- lərdə müvafiq gəlirlər daha sürətlə azalır. Bu mülahizəni, 1941-ci ildə amerikan alimləri V.Stolper və P.Samuelson sübut etmişdir. Ona görə də bu nəticə Stolper-Samuelson teoremi kimi iqtisadi fikir tarixində yer almışdır. Doğrudur, Stolper-Samuelson teoremi, müəyyən ilkin fərziyyələr şəraitində doğrudur. Belə fərziyyələrə müəlliflər, təkmil rəqabətin mövcudluğu, istehsal faktorlarının sahələrarası axınlarının sərbəstliyi, istehsal faktorlarını ümumi təklifinin dəyişməzliyi və s. aid etmişlər. Bütövlükdə isə Stolper- Samuelson teoremi, neoklassik iqtisadiyyatın əsas nəzəriyyə- lərindən sayılan Xekşer-Olin nəzəriyyəsinin uğurlu davamı, onun dərinləşməsi hesab olunur. Xekşer-Olin nəzəriyyəsi və Stolper- Samuelson teoreminə görə belə nəticə çıxarmaq olar ki, ixrac Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 147 məhsulunun istehsalında, daha çox ixtisaslaşan istehsal faktoru, xarici ticarətin inkişafından daha çox faydalanır. Əksinə, idxal ə vəzedici sahədə ixtisaslaşan faktor xarici ticarətin inkişafından daha çox uduzur. Təcrübədə, istehsal faktorlarının ixrac və ya idxal üzrə ixti- saslaşması dərəcəsini ölçmək üçün adətən həmin faktorların gəlirlərinin ixrac və ya idxal istehsalının yaratdığı əlavə dəyərdəki və ya bütövlükdə milli gəlirdəki payı göstəricilərindən istifadə olunur: iy im ix m x Si Θ Θ − Θ = / , burada S i, x/m – i faktorunun ixrac / idxal üzrə ixtisaslaşması dərəcəsi göstəricisi; Θ ix - i faktorunun gəlirinin ixracın dəyərindəki payı; Θ im - i faktorunun gəlirinin idxalla rəqabət aparan və idxal həcmində olan məhsulun dəyərindəki payı; Θ iy – i faktorunun milli gəlirdəki payıdır. Xarici ticarətin, istehsal faktorlarının gəlirliliyinə təsirini qiymətləndirərkən, istehsal faktorlarının təklifinin sabitliyi, müla- hizəsini qəbul etmişik. Çünki bu halda idarəedici təsir vasitəsi kimi, biz məhz xarici ticarəti qəbul edirik. Lakin aydındır ki, istehsal faktorlarının təklifi həmişə stabil qala bilməz. Xüsusi ilə uzun müddətli dövrdə, faktorların təklifi, daha çox dəyişə bilər: kapital ehtiyatı toplanaraq artır; əhali artımı əmək ehtiyatlarının təklifini artırır, yeni faydalı qazıntı yataqları kəsf olunur və təsər- rüfat dövriyyəsinə yeni torpaqlar cəlb olunur. Aydındır ki, ayrı- ayrı istehsal faktorlarının təklifləri, fərqli dərəcədə artırlar, ona görə də müxtəlif sahələrdə istehsalın dinamikası qeyri-bərabərdir. Məsələn, tutaq ki, ölkə əmək tutumlu məhsulu ixrac edir və ka- pital tutumlu məhsulu idxal edir. Əgər əmək təklifi üstün sürətlə artırsa, onda ölkədə istehsal artacaq və təbii olaraq ixrac sahə- lərində gəlir çoxalacaq. Ancaq bu zaman mümkündür ki, eyni Расим Щясянов 148 zamanda idxalla rəqabət aparan, kapital tutumlu sahədə, istehsalın və gəlirlərin azalması baş versin. Çünki genişlənən ixrac həmin sahədəki kapitalın bir hissəsini də öz tərəfinə cəlb edəcək. 1955-ci ildə ingilis iqtisadçısı T.Rıbçinski “faktor təklifinin artımı və istehsalın artımının nisbətləri” haqqında teorem irəli sürdü. Sonralar iqtisad elmində yeni bir “qiymətləndirmə metodikasına” çevrilmiş bu teoremə görə: hər hansı bir istehsal faktorunun artan təklifi bu faktorun daha çox istifadə olunduğu sahədə istehsal və gəlirlinin azalmasına səbəb olur. Rıbçinski teoreminin konkret təzahür formalarından biri məşhur “holland xəstəliyidir”. XIX əsrin 70-ci illərində Hollandi- yada, Şimal dənizində təbii qaz ehtiyatlarının intensiv istismarı, ölkənin iqtisadi resurslarının bu sahəyə axması ilə nəticələndi və emal sənayesində istehsal həcmi və məhsul ixracı azaldı. Nəticə etibarilə bu iqtisadiyyatın formalaşmış strukturunun, qısa müddət ə rzində dəyişməsi ilə, onun müxtəlif xarakterli nisbətlərinin po- zulmasına gətirdi. Aydındır ki, belə nəticələr iqtisadi inkişafa ciddi maneələr yaratmaqla bərabər intensiv istifadə olunan ehti- yatın yaratdığı faydanı da yoxa çıxardı. Sonralar belə təhlükəli meyillər bütövlükdə, təbii ehtiyatların istehsalı intensiv olan öl- kələrdə, çox müxtəlif formalarda tez-tez təkrar olundu (Böyük Britaniya, Norveç, Nigeriya, Venesuela və s.). 4.4. Xarici ticarət və iqtisadi inkişafın qarşılıqlı təsir xüsusiyyətləri Xarici ticarətin tələbin xarakterini dəyişilməsi xüsusiyyəti. Dünya təsərrüfatının inkişafı beynəlxalq ticarətin qanunauyğun- luqlarını da dəyişir. Ona görə də müasir dövrdə xarici ticarətin ilkin modelinin tələb və təklifin dəyişməsinin xarakterini və bu dəyişmənin ticarətin inkişafına və onun iştirakçılarının maraq- larına təsiri nəzərə alınmaqla öyrənilməsini mühüm zərurətə çev- rilmişdir. Ona görə də xarici ticarətin və müvafiq siyasətin qiy- mətləndirilməsi üçün iqtisadi dinamika nəzəriyyələrinin bəzi məqamlarını nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur. Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|