Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 
 
165 
pul-kredit  siyasətinin  məqsədi  faiz  dərəcəsinin  qeyd  olunması 
hesab edilir. 
Valyuta  siyasəti 
−  i
qtisadi  siyasətin  formalaşmasında  və 
onun  müvəffəqiyyətliliyinin  təmin  olunmasında  maliyyə  siyasə-
tinin  mühüm  bir  xüsusi  bölməsini  valyuta  siyasəti  təşkil  edir. 
Valyuta  siyasəti  əslində  ölkənin  öz  milli  valyutası  kursunun  və 
onun vasitəsilə xarici sövdələşmələrin idarə olunmasından ibarət-
dir.  Valyuta  kursunun  devalvasiya  və  revalvasiya  nəticəsində 
dəyişməsi  milli  gəlirin  dinamikasına  əhəmiyyətli  təsir  edir.  da-
rəetmə  baxımından  təcrübədə  daha  çox  istifadə  olunan  metod 
valyutanın devalvasiyası yoludur.  
 Devalvasiya  mahiyyıt etibarilı,  milli valyutanın dıyı-
rinin,  pul  metalı  vı  ya  digır  xarici  valyutaya  münasibıtdı 
hökumıt  tırıfindın  planlaıdırılmıı  vı  hıyata  keçirilmiı 
azaldılması    prosesidir.  Birdıfılik  inzibati  xarakter  daııyır 
vı  dövlıt  orqanları  tırıfindın  qıbul  olunmuı  qırar 
formasında  reallaıdırılır.  Keçmiıdı  devalvasiya  valyuta 
vahidinin  qızıl  tırkibinin  azaldılmasında  vı  qaçılmaz 
dırıcıdı  bununla  baılı  olan,  digır  valyutalarla  mübadilı 
mızınnısinin dıyiımısindı özünü göstırirdi. ıqtisadi siyasıt 
formasında  o,  XX  ısrdı  Fransanın  1926-cı  ildı  vı  Böyük 
Britaniyanın  1931-ci  ildı  hıyata  keçirdiklıri  analoji 
ımıliyyatlar  nıticısindı  yaranmııdır.  ıqtisadi  mahiyyıt 
baxımından  hıyata  keçirildiyi  ııraitdın  asılı  olaraq,  onun 
bir sıra növlırini vı hökumıtlıri  ondan istifadıyı sövq edın 
motivlıri fırqlındirmık vı müqayisı etmık olar. 
  Devalvasiya - konstatasiya  
−
  daxili inflyasiya vı  ya  tı-
diyyı  balansının  kısiri  sıbıbindın    (çox  vaxt  hır  ikisi  eyni 
zamanda)  ortaya  çıxan,  mövcud  qiymıtdındüımıni  qanuni-
lııdirmık  vı  sabitlııdirmı  ımıliyyatını  hıyata  keçirmık 
üçün nızırdı tutulmuı siyasıti; 
    Müdafi    devalvasiyas  
−
 ticarıt ılaqılıri vı iqtisadiy-
yatın  inkiıafını  müdafiı  etmık  mıqsıdilı,  tırıfdaı 
ölkılırdı artıq hıyata keçirmiı devalvasiyanı nızırı alaraq
 
hıyata keçirilın siyasıt; 
Расим Щясянов 
 
166 
 
Hücum  devalvasiyas  
−
 ixracın stimullaıdırılması vı bu 
ısasda fıal xarici ticarıt  müdaxilısinin (mısılın, dolların 1933-
cü  ildıki  devalvasiyası)  bırpası  vı  ya  onun  davamı  üçün 
vasitı kimi nızırdın keçirilın siyasıt.  
    ılbıttı,  praktikada  bu  fırqlır  özlırini  o  qıdır  dı 
aydın  büruzı  vermir  (Cınubi  Amerika  ölkılırindıki 
devalvasiyalar  buna  misal  ola  bilır).  Bundan  baıqa, 
ımıliyyat  xüsusiyyıtlırinin  necı  olmasına  baxmayaraq,  onu 
hıyata  keçirın  hökumıtlır  üçün  fundamental  problem  uıur 
qazanmaqdır, yıni, hımiıı ısas mıqsıd, daha saılam ısasda 
iqtisadi  inkiıaf  üçün  ııraitlırin  yaradılması  vı  ya 
bırpasıdır. 
Tıcrübıdı  devalvasiyanın  effekti,  onun  ölçülırindın, 
onu doıuran vıziyyıtdın
 
vı idxal olunan malların dıyırinin 
qısa  müddıtdı  bilavasitı  artması    sıbıbindın  itirilmiı 
mövqedın  asılıdır.  Buradan  belı  nıticı  çıxır  ki, 
ımıliyyatın uıurlu gediıatı üçün, artımın  daxili amillırinin 
xarici  amillırlı  yaxınlaımasına  ılveriıli  ıırait  yaradan    vı 
iqtisadiyyatı  “inflyasiyaya  doıru  qaçııdan”  qoruyan 
(gılirlır,  kredit  vı  hıtta  qiymıtlır,  o  cümlıdın,  mübadilı 
mızınnılırinin  reqlamentasiyası  baxımından  uzlaıdırıl-
mıı  addımların  kömıyilı)  dıstık  siyasıti  tılıb  olunur.  Bu 
nöqteyi-nızırdın, ımıliyyatın hıyata keçirilmı anının seçil-
mısi  dı  vacibdir;  uıur  üçün  ılveriıli  olan  ıırait,  ölkı 
daxilindıki  konyunkturanın  artıq  baılamıı  sabitlıımısi  vı 
davam edın xarici ekspansiyanın  uzlaıdırılmasıdır.  
 Çünki  devalvasiya  ixracın  real  həcminin  artmasına  və 
idxalın  azalmasına  gətirib  çıxarır,  ona  görə  də  ixracyönlü  və 
idxala rəqabətli sahələrdə yeni iş yerləri açılır və gəlir artır. 
Lakin ilk baxışdan yuxarıdakı məntiq doğru olsa da, əvvəlki 
bölmələrdə qeyd olunduğu kimi, bu həmişə müsbət nəticə vermir.  
Beləki,   
a) devalvasiya beynəlxalq ticarət şəraitini pisləşdirərək, ölkə-
ni hər idxal vahidi üçün daha çox ixraca məcbur edə bilər. Çünki 
ticarət  şəraiti  (R/Rm)  pisləşirsə  ölkənin  real  alıcılıq  qabiliyyəti 

---

Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 
 
167 
aşağı  düşür.  Digər  tərəfdən  əhali  bunu  dərk  edərək  öz  xərclərini 
azalda  bilər,  bu  isə  neqativ  prosesləri  daha  da  gücləndirir.  Ona 
görə  də,  devalvasiya  ancaq  ticarət  şəraitini  yaxşılaşdırdığı  və  ya 
ə
n azı ona təsir etmədiyi halda milli gəliri artıra bilər. 
  b)  devalvasiya  tədiyyə  balansını  tənzimləməyə  xidmət 
etdikdə  müsbət  nəticəyə  gətirir.  Çünki  devalvasiya  yaranmış 
kəsiri aradan qaldırmaqla Milli Bankı valyutanın kursunu süni su-
rətdə  stabil  saxlamaq  üçün  daha  çox  valyuta  ehtiyatı  xərclə-
məkdən xilas edir. 
 c) devalvasiya ticarət balansını yaxşılaşdırmaya bilər, çünki 
real kurs alıcılıq qabiliyyəti pariteti səviyyəsinədək artdıqda ixrac 
artır. Bu səviyyədən sonra ixracın artımı baş vermir. Əksinə  da-
xili xərclər artdığı üçün ticarət balansı pisləşir. 
          Beləliklə, aydın olur ki, valyuta siyasətini ancaq onun kur-
sunun  idarə  olunması  kimi  qəbul  etmək  düz  deyil.  Valyuta  siya-
sətinin  ölkədə  makroiqtisadi  stabilliyin  təmin  olunmasına  istiqa-
mətləndirilməsinin  beş  üsulu  vardır.  Bu  üsullar  haqqında  3-cü 
fəsildə daha ətraflı məlumat verilir.  
  nvestisiya  siyasəti  –  ilk  növbədə  iqtisadiyyatın  real  sek-
toruna  yerli  və  xarici  investisiyaların  cəlb  olunması  üçün  şərait 
yaradılması  məqsədi  daşıyan  tədbirlər  kompleksidir.  Maliyyə 
siyasətinin  tərkib  hissəsi  kimi  formalaşdırılan  investisiya  siyasə-
tinin  əsas  vəzifəsi,  real  sektora  investisiya  yatırılması  üçün  po-
tensial  investorlara  əlverişli  şəraitin  yaradılması  və  ölkədən 
kapital axının azaldılmasıdır. 
  nvestisiya istənilən ölkənin iqtisadi inkişafında mühüm rol 
oynayır.  Adətə  investisiya  dedikdə  gələcəkdə  qazanc  götürmək 
üçün    (müasir  dövrdə  həm  də  müsbət  sosial  effektə  nail  olmada 
belə  qazancın  bir  növü  hesab  edilir)  pul  vəsaitlərinin  avans  şək-
lində  istifadə  edilməsi  başa  düşülür.  Bazar  iqtisadi  münasibətləri 
sistemində  investisiya probleminə əsasən xüsusi kapitalın yığımı 
problemi  kimi  baxılır,  qtisad  elmində  və  təcrübədə  yığım 
problemi ilə bağlı A.Smit, D.Rikardo, K.Marks və b. kimi klassik 
nəzəriyyəçilərin  indiyədək  bir  çox  hallarda  istifadə  edilən    mü-
hüm  nəzəri  ideya  və  qiymətləndirmələri  vardır.  Lakin    XX  əsrin 
Расим Щясянов 
 
168 
 
20-30 illərində C.Keynsin  investisiya və yığım problemi ilə bağlı 
ə
sərləri  və  ideyaları  xüsusilə  daha  çox  məşhurdur.  Keyns,  milli 
gəlir  və  onun    istehlak  və  yığıma    istifadəsi,  pul  kütləsi,  əmək-
haqqı və gəlir,  kapitala görə faizlər, aktiv və öhdəliklərin ümumi 
həcmi  kimi  əsas  makroiqtisadi  göstəricilərin    qarşılıqlı  əlaqəsini 
öyrənərək  yığımın yaranması, istifadə olunması və onun investi-
siya proseslərinə təsiri mexanizmini təklif etmişdir.  qtisadiyyatın 
Keyns  modelində  yığım  və  onunla  birbaşa  bağlı  olan  multip-
likator və akselerator  əsas göstəricilər  hesab edilir. 
  Dövlətin    investisiya    proseslərini  tənzimləməsi  və  ya  in-
vestisiya siyasəti,  sosial iqtisadi inkişafın qlobal hədəflərinə xid-
mət edən məqsədlər, subyektlər,  obyektlər  və vasitələr toplusunu 
ə
hatə  edir.  nvestisiya  prosesinin  bütün  iştirakçılarının  müvafiq 
fəaliyyətinin  ölkənin  sosial-iqtisadi  istiqamətliliyini  ifadə  edən 
qlobal  məqsədlərə  yönəldilməsi,  onların  iqtisadi  maraqlarının 
uzlaşdırılması  və  investisiya  aktivliyinin  yüksəldilməsi  vasitəsi 
hesab  edilir.  Dövlət  investisiya  siyasətinin    ümumi  məqsədləri, 
sistem yaradıcı faktor kimi   strateji  və taktiki səviyyələrə ayrılır. 
nvestisiya  siyasətinin  səmərəliliyinin  təmin  edilməsində  mühüm 
məqamlar,  investisiya  siyasətinin  məqsədləri  ilə  onun  vasitələ-
rinin  və  dövlətlə  biznesin  münasibətlərinin  düzgün  müəyyənləş-
dirilməsindən  ibarətdir.  nvestisiya  prosesində  dövlətin  iştirakını 
xarakterizə edən əsas göstəricilər iqtisadiyyatın  dövlət sektoruna 
qoyulan və dövlət büdcəsindən ayrılan investisiyanın həcmi təşkil 
edir.  Lakin  bununla  bərabər  dövlət  iqtisadi  qanunvericiliyi  tən-
zimləmək  vasitəsilə  də  bu  proseslərdə  iştirak  edir.  Ona  görə  də, 
indi  investisiyalar  makroiqtisadi  tənzimləmənin  mühüm  tərkib 
hissəsi   hesab edilir. Müasir dünya təcrübəsi göstərir ki,  tranzitiv 
iqtisadiyyatlı  ölkələrdə  investisiya  siyasəti  milli  iqtisadiyyatda 
daimi  fəaliyyət  göstərən  mexanizmə  çevrilməlidir.  Belə  ki,  azad 
bazar  və  direktiv  idarəetmə  metodlarının  ayrı-ayrılıqda  tətbiqi 
indi  səmərəli  ola  bilmir.  Buna  görə  də  liberal  təsərrüfatçılıqla 
inzibati  idarəetmənin  düzgün  kombinasiyasının  istifadəsi  vacib-
dir. Bir sıra ölkələrdə bu məqsədlə istifadə olunan mühüm  vasitə 
“inkişaf büdcəsi” adlanan xüsusi investisiyaların   maliyyələşdiril-

---