Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 
 
173 
bına  maliyyələşdirilir.  Bu  fondların  istifadə  olunmamış  hissəsi 
büdcə kəsirinə silinə bilməz. 
Dövlət  büdcəsində  nəzərdə  tutulmayan  hallar,  o  cümlədən, 
fövqəladə  hallar  üçün  ehtiyat  fondu  yaradıla  bilər.  Bu  fondun 
ə
sasnaməsinə  görə  o  vəsaitdən  ancaq  ölkə  prezidentinin  sərən-
camı ilə istifadə oluna bilər. 
Dövlət  büdcəsinin  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  büd-
cəsi və yerli büdcələrlə əlaqəsi gəlir mənbələrinin bölüşdürülməsi 
vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Yerli  büdcələrin  vəsaitləri  kifayət 
etmədikdə dövlət büdcəsindən dotasiya (yerli büdcələrin gəlir və 
xərclərini  tənzimləmək  üçün  əvəzsiz  verilən  vəsait);  subvensiya 
(məqsədli  verilən,  vaxtında  istifadə  edilmədikdə  isə  geri  qayta-
rılan vəsait); və subsidiya (yerli büdcə və təşkilatlara əvəzsiz veri-
lən  vəsait)  verilməsi  və  ya  onlara  büdcə  borcu  (ssuda)  ayrılması 
imkanları qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuşdur. 
Dövlət  büdcəsinin  tərtibi  xüsusi  qrafiklə  həyata  keçirilir, 
müəyyən  səviyyələrdə  müzakirələr  və  razılaşmaların  əldə  olun-
masını nəzərdə tutur. Əksər ölkələrdə yeni büdcə tərtibatı növbəti 
büdcə ilinə 11 ay qalmış başlayır. 
Dövlət  büdcəsinin  tərtibi  üçün  əsas  sənədlər  ölkənin  qar-
ş
ıdakı ildə sosial iqtisadi inkişafının makroiqtisadi proqnozları və 
iqtisadi inkişafın nəzərdə tutulan məqsədli proqramları; iqtisadiy-
yatın sahələrinin, inzibati rayonların, mülkiyyət formasından asılı 
olmayaraq  bütün  müəssisələrin  cari  və  növbəti  iş  üzrə  maliyyə-
təsərrüfat  fəaliyyətinin  nəticələrinin  qiymətləndirilməsi  təşkil 
edir. 
Büdcənin tərtibi üçün yuxarıda qeyd olunan sənədlərin hazır-
lanması üçün müvafiq icra hakimiyyəti qrafik tərtib edir. Adətən, 
Azərbaycanda  bu  Prezidentin  fərmanı  ilə  müəyyənləşir.  Bəzi 
hallarda  isə  məlumatlar  təşkilatlardan  tələb  qaydasında  alınır. 
qtisadi və sosial inkişafın konsepsiya və proqnozlarının hazırlan-
masına  müxtəlif  dövlət  orqanları  və  təşkilatların  mütəxəssisləri, 
alim  və  istehsal  rəhbərləri  cəlb  oluna  bilərlər.  Bir  sıra  ölkələrdə, 
məsələn, ABŞ, Yaponiya, Rusiya, Fransa və s. ölkə başçıları qar-
ş
ıdakı  dövr  üçün  iqtisadi  inkişafa  öz  baxışlarını  elan  edir  və  bu 
Расим Щясянов 
 
174 
 
iqtisadi inkişaf platforması kimi proqnozların hazırlanmasına əsas 
olur. 
   Büdcə  qanununa  görə  Azərbaycan  respublikasında  dövlət 
büdcəsinin  layihəsi  müzakirələrə  təqdim  edilərkən  bir  sıra  digər 
zəruri  sənədlər  də  təqdim  olunmalıdır.  Belə  sənədlərə  cari  ilin 
büdcəsinin  icrası  vəziyyəti  haqda  arayış,  növbəti  büdcə  ili  üçün 
sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyası və proqnoz göstəriciləri, Döv-
lət büdcəsi hesabına maliyyələşdirilməsi nəzərdə tutulan məqsədli 
proqramlar,  büdcə-vergi  siyasətinin  qarşı  ildə  əsas  istiqamətləri; 
Azərbaycan  Respublikasının  ərazi  toplu  maliyyə  balansı;  dövlət 
büdcəsinə daxil olmayan məqsədli dövlət fondlarının büdcələrinin 
layihələri və müvafiq icra hakimiyyəti tərəfindən müəyyən olunan 
digər sənədlər aid olunur. 
Büdcə  qanunvericiliyinə  görə  müvafiq  sənədlərin  layihələri 
hər il oktyabr ayının 15-dən gec olmayaraq Milli Məclisə təqdim 
edilməlidir.  Konstitusiyaya  görə  büdcə  layihəsini  Milli  Məclisə 
Prezident  təqdim  edir  və  Milli  Məclisdə  qəbul  edildikdən  sonra 
büdcə  qanununu  imzalayır.  Büdcə  layihəsi  Milli Məclisdə  iki  ay 
müddətində, dekabrın 20-dək müzakirə oluna bilər. 
Ə
gər  bu  müddətdə  Milli  Məclisdə  büdcə  təsdiq  edilməzsə, 
müvafiq icra hakimiyyəti orqanı (Prezident) dövlət büdcəsi təsdiq 
olunanadək  büdcədən  maliyyələşmənin  müvəqqəti  qaydalarını, 
hər aya müvafiq 1/12 nisbətdə olmaqla təsdiq edir. 
Dövlıt büdcısindı tısdiq olunan ısas göstıricilır aıaıı-
dakılardır: gılirlırin ümumi mıblııi; mıdaxil mınbılıri üzrı 
gılirlırin  mıblııi;  ayrı-ayrı  vergilırdın  dövlıt  büdcısinı 
ayırmaların  normativlıri;  xırclırin  ümumi  mıblııi; 
funksional büdcı tısnifatına uyıun olaraq xırclırin mıblııi; 
büdcı  kısirinin  yuxarı  hıddinin  mıblııi;  daxili  vı  xarici 
borclar üzrı yuxarı hıddin mıblııi. 
Büdcə  təsdiq  edildikdən  sonra  müvafiq  icra  hakimiyyəti 
orqanı gəlirləri nvə xərclərin rüblük bölgülərini aparır və onu bir 
ay müddətində təşkilatlara çatdırır. 
Dövlıt  büdcısinin  kassa  icrası,  yıni  dövlıt  büdcısinı 
daxilolmaların  toplanması  vı  onun  büdcı  tısnifatına 

---

Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 
 
175 
müvafiq  ünvanlı  istifadısinin  tımin  olunması  Dövlıt 
xızinıdarlııı  vasitısilı  hıyata  keçirilir.  Xızinıdarlıq 
malların  dövlıt  büdcısi  hesabına  alınmasının  qanun-
vericiliyı müvafiqliyinı nızarıt edir. Dövlıt büdcısinin öhdı-
liklıri üzrı ımıliyyatlar büdcı ili qurtardıqdan sonrakı bir ay 
ırzindı baıa çatdırılmalı, istifadı olunmayan vısait isı geri 
qaytarılmalıdır. 
Dövlət büdcəsinin icrasının ən mühüm şərtlərindən biri gəlir 
və  xərclər  arasındakı  tarazlığın  qorunmasıdır.  Büdcə  ili  ərzində 
ə
lavə  gəlirlər  yaranarsa,  ilin  sonunda  büdcə  kəsiri  tam  örtül-
dükdən  sonra  artıq  vəsait  gələn  ilin  büdcəsinin  ehtiyat  fonduna 
yönəldilir.  
Büdcə ilinin ərzində onun gəlirləri təsdiq edilmiş məbləğdən 
20% az yığılarsa və bu büdcə kəsirinin yuxarı həddini keçməsinə 
səbəb olarsa, onda dövlət büdcəsinin bir sıra maddələri (qanunda 
bu maddələr “müdafiə olunmuş xərclər” adlanır) istisna olunmaq-
la  bütün  xərclərin  ilin  qalan  ayları  üçün  proporsional  ixtisarı 
−
 
sekvestri  nəzərdə  tutulur.  “Müdafiə  olunan  xərclər”  büdcə  la-
yihəsi təsdiq olunarkən müəyyənləşdirilir. 
Dövlət büdcəsinin icrasına ümumi nəzarət Milli Məclis tərə-
findən  həyata  keçirilir.  Cari  ilin  büdcəsinin  yekun  dəqiqləşdiril-
miş variantı (sekvestr varsa) oktyabr ayının 15-dən gec olmayaraq 
təsdiq  olunmalıdır.  Dövlət  büdcəsinin  kəsiri  dövlət  borcu,  kredit 
ehtiyatlarından  istifadə  olunması  və  digər  mənbələr  hesabına 
örtülür. 
Büdcənin tərtibi və icrası qaydaları Azərbaycan Respublikası 
Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir. 
 
5.3.   Büdc    siyas ti  v  onun   sas xüsusiyy tl ri 
          
 Ölkınin maliyyı  sistemi vı müvafiq maliyyı  siyasıtindı  
dövlıt büdcısi vı onun  iqtisadi siyasıtdı istifadısi mühüm yer 
tutur.  Büdcı  siyasıti  vasitısilı,  ıslindı  maliyyı  sisteminin 
iqtisadi  inkiıafda  yeri  müıyyınlııir.  Xüsusilı  tranzitiv 
xarakterli  iqtisad  sistemı  malik  olan  ölkılırdı  dövlıt 
Расим Щясянов 
 
176 
 
büdcısinin  rolu  daha  böyükdür.  “Kisı  ”  mınasını  verın 
büdcı  termini  maliyyı  alıti  kimi,    XVI  –XVII  ısrlırdı 
ıngiltırıdı krala ayrılan subsidiyaların  ıcmalar palatasında 
tısdiqi  zamanı    formalaımıı  tıcrübı  zamanından  istifadı 
edilir.    Milli  iqtisadiyyatının  inkiıafında    büdcınin  rolu  iki 
tarixi  mırhılı    yaıamııdır    Klassik  kapitalizmin  ilk  mır-
hılılırindın  XX ısrin  ortalarınadık büdcılır, dövlıtin iqti-
sadi  proseslırdı  fıal  iıtirak  etmımıyi  sıbıbindın  iqtisadi 
inkiıafa  ıhımiyyıtli  tısir  göstırmımiıdir.  Hımin  dövrlırdı 
müxtılif  ölkılırdı    büdcı  vasitısilı  yenidın  bölüıdürülın  
milli mıhsulun hıcmi 9-19%-dın çox olmamııdır. Lakin XX 
ısrin  ortalarından  baılayan  ikinci  mırhılıdı,  dövlıt 
büdcılırinin hıcmi vı iqtisadi inkiıafda rolu kıskin artmaıa 
baılamııdır.  Mısılın,  müasir  dövrdı  hıtta  inkiıaf  etmiı, 
liberal iqtisadiyyata malik olan klassik kapitalist ölkılırindı, 
yeni  yaranan  milli  mıhsulun  1/3  –dın  yarısınadık  hissısi 
büdcı vasitısilı yenidın bölgüyı mıruz qalmaqla, bütövlükdı 
iqtisadi fıaliyyıtin mühüm resurs bazasına çevrilmiıdir. ındi 
büdcı  xırclıri  vı  fiskal  siyasıt  vasitısilı  dövlıt  büdcısi, 
inkiıaf etmiı bazara  malik ölkılırdı,  iqtisadi  artım vı mıı-
ıulluıun  tımin  edilmısinin  vacib  alıti  hesab  olunur.  Mahiy-
yıtinı  görı  dövlıt  büdcısinin  bir  neçı  prizmadan  dıyırlın-
dirilmısi mümkündür. Qeyd edildiyi kimi, iqtisadi mahiyyıtinı 
görı  dövlıt  büdcısi  ölkınin  mırkızlııdirilmiı  pul  fondunun 
yaranması vı istifadı olunması zamanı yaranan pul münasi-
bıtlırini  ifadı edir. Sosial mahiyyıtinı görı isı, büdcı bir tı-
rıfdın  ayrı-ayrı  iqtisadi  fıaliyyıt  subyektlıri  vı  ıhali 
qruplarının  vergilırlı  yüklınmısi    sıviyyısinı  görı,  digır 
tırıfdın  isı  büdcı  vısaitlırinin  istifadısinin  istiqamıtliliyinı 
ısasın xarakterizı oluna bilır, Daha doırusu büdcınin sosial 
mahiyyıti,  onun  gılir  mınbılıri  vı  xırclırinin    hansı 
maraqlara xidmıt etmısi ilı müıyyınlııir. 
      Hüquqi  baxımdan,  büdcı,  dövlıt  funksiyalarının  yerinı 
yetirilmısi mıqsıdilı mırkızlııdirilmiı (dövlıt vı yerli idarı-
etmı  sıviyyılırindı)  pul  fondlarının  formalaıdırılması  vı 
onun 
mıqsıdıuyıun 
formada 
istifadı 
olunmasını 

---