Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
55
ixtiyar indi də yalnız
Rusiya Dövlətinə verilir ki, Xəzər
dənizində ondan başqa heç bir Dövlətin hərbi bayrağı dolaşa
bilməz.
Altıncı maddə. Hər iki tərəfdən döyüşdə əsir alınmışları,
Xristian dininə və sair dinlərə mənsub ələ keçirilmiş sakinləri
Müqavilə bağlanıb imzalandıqdan sonra, üç ay ərzində, hər bir
tərəfdən Qarakilsəyədək (burada sərhəd rəisləri əsirləri qəbul
etmək üçün öz aralarında qarşılıqlı əlaqə yaradırlar) azuqə və
yol xərcləri ilə təmin edilərək, buraxılsınlar. Özbaşına, yaxud
qanunu pozaraq qaçanlardan hər birinə, milliyyətindən asılı
olmayaraq, öz könüllü istəyinə görə öz Vətəninə qayıtmaq
azadlığı verilir, qayıtmaq istəməyənlər isə məcbur edilməsin.
Bununla yanaşı hər iki tərəfdən qaçmışlara amnistiya, yaxud
bağışlanma verilir.
Yeddinci maddə. Bütün yuxarıda deyilənlərə əlavə ola-
raq, Əlahəzrət Bütün Rusiya İmperatoru və Əlahəzrət İran Şahı
buyururlar ki, lazım olduqda Əlahəzrətlərin İqamətgahlarına
göndərilən, Onların Yüksək Saraylarının qarşılıqlı Nazirləri və
ya Elçiləri rütbələrinə və onlara tapşırılmış işlərin
dəyərinə
uyğun qəbul edilsinlər; şəhərlərdə ticarətə himayəçilik üçün
qoyulmuş Müvəkkillərin və ya konsulların on nəfərdən artıq
rəiyyəti olmasın, onlar vəkil edilmiş məmurlar kimi
vəzifələrinə layiq hörmət və şərafətə malik olmalıdırlar, bir də
Əmrnamə üzrə onları bundan sonra nəinki incitmək olmaz,
hətta inciklik olarsa, təqdim edildikdən sonra, hər iki tərəfin
təbəələrini ədalətlə mühakimə etmək, incidilmişləri mürvətlə
razı salmaq gərəkdir.
Səkkizinci maddə. Əlahəzrətlərin,
öz hökumət-lərindən,
yaxud hökumətləri tərəfindən təyin edilmiş sərhəd rəislərindən
alınmış, onların həqiqətən tacirlər, Rusiya və ya İran təbəələri
olduğunu təsdiq edən yazılı sənədlərə malik təbəələri arasındakı
ticarət əlaqələrinə gəldikdə, saziş bağlayan hər iki yüksək
dövlətə quru yolla və dənizlə sərbast gəlməyə, orada nə qədər
I mühazirə
56
istəyirsə yaşamağa, tacirlər göndərməyə,
həmçinin heç cür
gecikdirilmədən oradan çıxıb getməyə, Rusiya İmperatorluğuna
mənsub olan yerlərdən İran Dövlətinə gətirilən və qarşılıqlı
olaraq, İrandan ora aparılan malların satılmasına və başqa
mallarla dəyişdirilməsinə icazə veriləcək, hər iki Yüksək
Dövlətin tacirləri arasında baş verə biləcək mübahisələrə, onların
vəzifələri və sair ilə bağlı şikayətlərinə adi qayda üzrə baxılması
Konsula, yaxud Müvəkkilə, onlar olmadıqda isə yerli Rəisə
tapşırılır. Onlar xahişlərə tam ədalətlə baxmalı, özləri haqq
təminatı verməli, yaxud bunu başqa lazımi şəxslərin vasitəsilə
tələb etməli və onların incidilməsinə və sıxışdırılmasına qətiyyən
yol verməməlidirlər.
Rusiya təbəəliyindən olan İrana gəlmiş tacirlər, istəsələr,
oradan öz malları ilə birlikdə İranla
dostluq edən başqa
dövlətlərə də sərbəst gedəcəklər; bundan ötrü İran hökuməti bu
tacirlərin sərbəst keçməsi üçün onları pasportlarla təmin
edəcəkdir; buna ticarət işləri ilə bağlı Rusiyadan, Rusiya ilə
dostluq edən başqa dövlətlərə getmək istəyən İran tacirləri üçün
də qarşılıqlı surətdə riayət ediləcəkdir.
Rusiya təbəələrindən İrana gəlmiş kimlərinsə ölümü baş
verərsə, onların müxəlləfatları, həmçinin başqa daşınan əmlakı
və mülkləri, dost Dövlətin təbəələrinə məxsus olduğu üçün
saxlanılmadan və gizlicə
mənimsənilmədən, Rusiya
imperiyasından və bütün mədəni Dövlətlərdə icra edildiyi kimi,
kimin hansı Dövlətə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq,
qanuni
əsasda, qəbzlə, ilk növbədə onların yoldaşlarına, yaxud
qohumlarına verilməli, həmin qohumlara öz arzuları ilə və öz
xeyirləri üçün bu əmlakları istədikləri adamlara satmağa icazə
verilməlidir.
Doqquzuncu maddə. Rus tacirlərindən İran şəhərlərinə
və ya limanlarına gətirdikləri mallar üçün yüzə beş faizdən çox
gömrük alınmasın və həmin tacirlər bu mallar ilə hara
gedirlərsə getsinlər, onlardan ikinci dəfə gömrük tələb olun-
Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
57
masın, oradan apardıqları İran mallarına görə də eyni kömrük
alınsın, bundan başqa heç bir bəhanə və uydurma ilə heç bir
rüsum, vergi, gömrük tələb edilməsin. İran təbəələrindən
Rusiya şəhərlərinə və limanlarına gətirdikləri və buradan ixrac
etdikləri mallara görə və qarşılıqlı surətdə eyni gömrüklər, eyni
əsasda bir dəfə alınsın.
Onuncu maddə. Malları Müqavilə bağlamış hər iki
Dövlətin sahillərinə və ya limanlarına,
yaxud da quru yolla
sərhəd şəhərlərinə gətirdikdən sonra, qarşılıqlı surətdə, tacirlərə
nəzarət altında olduqları gömrük hakimlərindən və ya
iltizamçılardan icazə almadan öz mallarını satmaq, başqa
malları satın, yaxud dəyişmə yolu ilə almaq azadlığı verilir ki,
ticarət maneəsiz dövriyyədə olsun, həmçinin satıcıdan və ya
alıcıdan dövlət xəzinəsi üçün müntəzəm olaraq və könüllülük
şərtilə qanuni rüsumlar yığılsın.
On birinci maddə. Bu müqavilə imzalandıqdan sonra
hər iki Yüksək Dövlətin müvəkkilləri qarşılıqlı surətdə və
təxirə salınmadan bütün yerlərə onun haqqında lazımi xəbər və
hər yerdə hərbi əməliyyatların dərhal dayandırılması barəsində
əmrlər göndərsinlər.
İki bərabərhüquqlu nüsxədə (fars dilinə tərcüməsi ilə
birlikdə) yazılmış və saziş bağlayan Yüksək tərəflərin yuxarıda
göstərilmiş Müvəkkilləri tərəfindən imzalanaraq, onların
möhürləri ilə təsdiq edilmiş və qarşılıqlı surətdə dəyişdirilmiş
bu əbədi sülh Müqaviləsi Əlahəzrət Bütün Rusiya imperatoru
və Əlahəzrət İran Şahı tərəfindən bərqərar ediləcək və
Əlahəzrətlərin öz əlləri ilə imzalanmış
təntənəli
Ratifikasiyalarla təsdiq olunacaqdır.
Bu Müqavilənin həmin təsdiq olunmuş nüsxələri bu
Yüksək Saraylardan, qarşılıqlı surətdə göndərilməklə, onların
yuxarıda adları çəkilmiş Müvəkkillərinə üç
ay müddətindən
sonra çatdırılacaq.
Müqavilə min səkkiz yüz on üçüncü il oktyabr ayının on
I mühazirə
58
ikinci günü, İran sayması ilə min yüz iyirmi səkkizinci il
Şəvval ayının iyirmi doqquzuncu günü Qarabağ mülkündə
Zeyvə çayı yaxınlığındakı Gülüstan kəndində Rus ordugahında
bağlanmışdır. İmzalamışlar:
Müvəkkil və Gürcüstanda Bas Koman-
dan Nikolay Rtişçev (M.Y.)
Alişöhrətli İran Dövlətindən Müvəkkil
Mirzə Əbdül HəsənXan (M.Y.)
5. Xanlıq dövrünün sonuna doğru
Yeni savaş qarşısında. Gülüstan müqaviləsindən sonra
beynəlxalq durum Qərbi Avropada baş verən dəyişikliklə bağlı
idi. Napoleonla savaşı qazanan Rusiya onun ordusunu təqib
edərək Avropa yürüşünə başladı. 1813-cü il oktyabrın 4-7 (16-
19)-da Leypsiq altında "Xalqlar döyüşü" oldu.
Müttəfiqlər bu
döyüşdə qalib gəldilər. Paris üzərinə yol açıldı. 1814-cü il
martın 31-də müttəfiq ordular Fransanın paytaxtına girdi.
Napoleon hakimiyyətdən devrilib sürgün edildi. Oktyabrın 1-də
Vyana konqresi açıldı. 1815-ci il iyunun 8-də "yekun aktı"
imzalandı.
Beləliklə, beynəlxalq münasibətlərdə yeni dövr başlandı.
XVIII yüzilin ikinci yarısı – XIX yüzilin başlanğıcında olduğu
kimi, Şərq məsələsi Avropa siyasətinin gündəliyində qalırdı.
Rusiyanın Türkiyə və İrana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti
Şərq məsələsinin yenidən kəskinləşməsinə səbəb oldu. Bununla
bağlı Rusiyanın başlıca rəqibi olan İngiltərənin, həmçinin
Türkiyə və İranın əks siyasəti fəallaşdı. İngiltərə hər vasitə ilə
İranda Rusiya mövqeyinin möhkəmlənməsinə mane olmağa
çalışırdı. 1814-cü ildə Tehranda İngiltərə ilə İran arasında yeni
bağlaşma imzalandı. 1809-cu ildə olduğu kimi, Rusiya ilə savaş
başlandığı halda, İran İngiltərədən ildə 200 min tümən (2
milyon gümüş rubl) yardım alacaqdı, ancaq bu böyük yardım