Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi sumqayit döVLƏt universiteti
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türk xalqlarının mifologiyası
Avtandil Ağbaba 43
9.
Şükürov A. Mifologiya. IX kitab. Bakı, Mütərcim, 2006. 10.
Л.Успенские. Мифы древней Греции. Ленинград, Детская литература, 1977. 11.
Русские народные сказки, легенды, предания (издание подготовил Ю.Медведев). Москва, Астрель, 2001.
Mifologiya 44
Türk xalqlarının mifologiyası
1. Türkl
ər haqqında. Türk mifologiyasının qaynaqları. 2.
Türk dini –mifoloji sistemind ə tanrıçılıq. 3.
4.
Türk yaradılış mifləri. 5.
Q ədim türklərdə kultlar.
Bizim eradan t əqribən beş min il əvvəl dünyanın böyük bir ərazilərində müxtəlif adlarla (şumer, sak, hun, skif və s.) tanınan türkl ərin tarixi, ana yurdu və s. məsələlər kimi, mifologiyası da az öyr ənilmişdir və bu barədə bir –birindən fərqli mübahisələr mövcuddur. Lakin b əşər sivilizasiyası tarixində türklər ən mədəni bir xalq kimi özünün silinm əz izlərini qoymuşdur. Əksər tədqiqatçıların fikirinc ə, türklər dəfələrlə köç etsələr də, hunların və oğuzların köçü daha ön əmli olmuşdur. VIII-X əsrlərin runik mətnləri, VI-X əsr Bizans, Çin, ərəb, fars m ənbələri, “Fal kitabı”, qədim türk dastanları ( “Oğuz Qağan”, “Yaradılış”, “Şu”, “Manas”, “Kitabi-Dədə Qorqud” və s. ) türk mifologiyasının əsas mənbələri sayılır. Q ədim türklərdə geniş yayılmış dini-mifoloji sistem kimi tanrıçılıq türk mifologiyasının əsas mahiyyətini təşkil edir.Türklər tanrını (müxtəlif türk dillərində çənli, teyri, tenqri, tora, tiqir və s.) göyün sahibi v ə tək bir yaradıcı varlıq kimi anlamışlar. Əski türkl ərdə Tanrı hərfi mənada həm göy, həm də allah anlamını ifadə etmişdir. Bu söz mənşə etibarilə kosmoqonik miflərlə bağlıdır. Yuxarı dünyanın hakimi Ülgen, yeraltı dünyanın hakimi Erlik, uşaq və qadınların hamisi Umay və s. Göy tanrının hami kultları kimi türk mifoloji düşüncəsində mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, Göy, tanrının məskunlaşdığı məkan kimi başa düşülür. Dünyanın bir çox xalqlarından fərqli olaraq, türk m ifologiyasında allahlar panteonu yoxdur. Göy Tenqri (Göy Tanrı) kainatın yeganə yaradıcısıdır. Bu baxımdan türk mifologiyası qədim türkl
ərin monoteist dinlərinin təsiri altındadır. Türkl
ərin mifoloji sistemində Altay yaradılış dastanları geniş yayılmışdır. Altay yaradılış dastanının V.Verbitski variantında Ağ Ananın ( Ak Ene) təklifi ilə dünyanı yaratmaq istəyən Ülgenin
Avtandil Ağbaba 45
“Yaradılsın yer!”, “Yaradılsın göy!” deməsi nəticəsində kainat yaranmış və üç böyük balıq üstündə qərar tutmuşdur. V. Radlovun yazıya aldığı “Altay” yaradılış dastanında isə Tanrının əmri ilə insanın dənizin dibindən çıxardığı torpaqdan səthi dümdüz v ə hamar olan yer yaradılır. Ağzında gizlincə saxladığı torpağı Tanrının əmri ilə insanın yer üzünə tüpürməsi nəticəsində hamar yer üzünd ə yarğanlar, təpələr, dağlar yaranır. Bundan sonra insan Erlik (Şeytan) adlanır. Hər iki variantda dünyanın birdən yaranması ideyası əsas yer tutur. Ümumiyyətlə, yunan, çin, hind və başqa xalqların mifoloji təsəvvürlərində olduğu kimi, türk mifologiyasında da dünya ilkin vəziyyətdən- xaos, torpaq və ya sudan yaranmışdır. Бяллидир ки, щяр щансы бир халгын етник-мядяни мяншяйинин илкин ъизэиляри дини-мифоложи эюрцшлярдя, бясит тясяввцрлярдя юз яксини тапыр. Дцнйанын йаранмасы (макрокосмос) щаггында яски мифик тясяввцрляр Азярбайъан ашыг йарадыъылыьынын мцщцм бир голу олан Аьбаба-Чылдыр ашыг мцщитиндя мцхтялиф поетик юрняклярдя фярди йарадыъылыг мящсулу кими диггяти ъялб едир. Гядим тцрк космогоник мифинин айры-айры дюврлярдя трансформасийайа уьрамасы илкин ибтидаи тясяввцрлярдя сонракы дяйишикликлярля мцшащидя олунса да, саз-сюз сяняткарларынын шеирляриндя бу дяйишикликляр вя трансформасийа бу вя йа диэяр дяряъядя юзцнцн поетик яксини тапыр. Хаосун низама салынмасы, каинатын йарадыъы эцъ тяряфиндян йарадылмасы, илк инсанын дцнйайа эялмяси вя с. щаггында бир чох дцнйа халгларынын, еляъя дя тцрклярин мифик дцшцнъя системиндя чох мцхтялиф ясатири сцжетляр, инанълар мцщцм йер тутур. Хцсусиля, каинатын судан йаранмасы, хаосун су стихийасы васитясиля дцзянлянмяси яски тцрк мифолоэийасында апарыъы мотивлярдян биридир. Бу мифоложи мотив бцтцн дюврлярдя Аьбаба- Чылдыр ашыгларынын шеирляриндя мифоложи дцшцнъянин поетикасына чеврилир:
Исрафили мямур ейлядин Сура Щязряти Мусайы чаьырдын Тура. Каптанлыьын вердин Нущ пейьямбяря Эямийи йцрцтдц, цмман да судур.
Mifologiya 46
Мурад Чобаноьлунун «Судур» гошмасындан нцмуня эятирдийимиз бу юрнякдя поетик дейим бир гядяр зяиф тярздя юзцнц эюстярся дя, бурада диггяти чякян ясас ъящят дини-мифоложи образын – Нущ пейьямбярин хаосу низама салмагда йараданын вердийи ямри йериня эятирмясидир. Доьрудур, гошмада ашыг даща чох суйун инсан щяйатындакы явязсиз гиймятини вясф ется дя, шерин цмуми овгаты бцтювлцкдя дини-мифоложи дцшцнъяйя сюйкянир. Башга сюзля, ашыг бу гошмасында щяр шейин судан йаранмасы, хаосун су васитяси иля низама салынмасы идейасыны ифадя едир. Даща дягиг десяк, бцтцн каинатын, онун айры-айры цнсцрляринин судан йаранмасы мотиви шерин цмуми гайясиндян доьур. «Тямяли ъяйирдяк орман да судур», «чар анасыр бянди инсан да судур» вя с. мисралар дедикляримизи тясдигляйир. Цмумиййятля, дцнйанын судан йаранмасы, йахуд да су васитясиля хаосун низама салынмасы щям гядим тцрк дастанларында («Йарадылыш», «Дцнйанын йаранмасы» вя с.), щям Азярбайъан, еляъя дя бир сыра тцрк халгларынын мифоложи дцшцнъясиндя илкин излярини горуйуб сахламышдыр. «Дцнйанын йаранмасы» адлы гядим Азярбайъан яфсанясиндя эюстярилир ки, «йер цзцнцн тамам суйа гярг олдуьу, судан башга щеч йердя щеч няйин эюрцнмядийи заманда Аллащ тяала чох да бюйцк олмайан, анъаг аьыллы, саьлам бир гуш йаратды.» Щумай адланан щямин гуш Аллащын буйруьу иля илк дяфя олараг суйун бир щиссясиндя дцнйаны, гуру яразини йарадыр. Азярбайъан ашыг йарадыъылыьында, о ъцмлядян Аьбаба-Чылдыр ашыгларынын поезийасында Щумай / Щцма гушу образы мящз щямин мифик тясяввцрлярля баьлыдыр. Türk xalqlarının qədim yazılı abidələrində (“Orxon-Yenisey” abid ələri) dünyanın yaranması haqqında təsəvvürlər öz əksini tapmışdır. “Oğuz Qağan” dastanında Oğuz Qağan nizamlı dünya modelinin yaradıcısıdır. Etnoqonik mifl ərdə ilk insan və ya insan cütlüyü yalnız Ülgen, Erlik kimi tanrılarla deyil, həmçinin təbiətin mühüm ünsürləri ilə bağlıdır. Kainat v ə onun elementlərinin məhvi, dünyanın sonu ilə bağlı mifik t əsəvvürlər esxatoloji miflərdə-Telengit və Teleut miflərində t əsvir olunur. Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|