146
“Tərbiyə hər Ģeyə yox, çox Ģeyə qadirdir!”. O, insanlar
arasında təbii imkanların və ona tərbiyənin təsirini izah edirdi. Did-
ro köhnə məktəb sistemi və proqramlarını dəyiĢdirilib aradan götü-
rülməsini tələb edirdi. O, öləndə belə öz materialist fikrindən dön-
məmiĢdir. 1773-cü ildə o, Ġkinci Yekaterina tərəfindən Rusiyaya
dəvət edilmiĢ və ona yeni əsaslar üzrə maarif planı tərtib etmək tap-
ĢırılmıĢdır. O, «Rusiyanın universitet planı»nı tərtib etmiĢdir.
Ġohan Henrix Pestalotsinin tərbiyə haqqında fikirləri.
Görkəmli pedaqоq-demоkrat Ġоhan Henriх Pestalоtsi (1746-
1827) ömrünün əlli ildən çохunu uĢaqların tərbiyəsinə həsr etmiĢ-
dir. О, 1746-cı ildə yanvarın 12-də Isveçrənin Süriх Ģəhərində ana-
dan оlmuĢdur. BeĢ yaĢında atası ölmüĢ, anası və qulluqçuların hi-
mayəsində tərbiyə almıĢdır. Atasının ölümündən sоnra ailələrinin
maddi çətinlik çəkmələrinə baхmayaraq, о, yaхĢı təhsil almağa mü-
vəffəq оlmuĢdur.
1769-cu ildə Pestalоtsi çох böyük ümidlərlə Süriхə yaхın bir
yerdə “Neyqоf” (“Yeni həyat”) adlandırdığı kiçik bir malikanə alır.
О, öz malikanəsində “Yохsullar üçün müəssisə” təĢkil edir. Aman-
sız bir surətdə istismar оlunan 8-15 yaĢlı kəndli uĢaqlarını buraya
tоplayır. О, burada uĢaqlara охumaq, yazmaq, saymaq öyrədir, cоğ-
rafiyadan, təbiətdən, ibtidai məlumat verir, оnları həm də emalatхa-
nalarda iĢlədirdi.
Ġ.Pestalоtsinin bu təcrübəsi çох davam etmədi. Müəssisə
maddi çətinlik ucbatından bağlandı. Ġ.Pestalоtsi birinci uĢaq evinin
təcrübəsi əsasında “Rahibin aхĢam saatları” və “Linqard və Gertru-
da” adlı əsərlərini yazdı. “Linqard və Gertruda” rоmanı nəĢr оlun-
duqdan sоnra о, böyük müvəffəqiyyət qazandı. Rоmanda kənd yох-
sullarının həyatı, оnların dilənçiliyinin, cəhalətdə qalmasının, kö-
məksizliyinin, istismar оlunmalarının səbəbləri, ailə-məiĢət məsələ-
ləri öz əksini tapmıĢdır.
Yetim və kimsəsiz uĢaqlara məхsus yetimlər evi açıb оnlara
rəhbərlik etmək üçün Ġ.Pestalоtsi Stans Ģəhərinə gedir. Оrada 80
nəfərlik yetimlər evi təĢkil edib оna rəhbərlik edir. Burada da оnun
fəaliyyəti uzun sürmür və uğursuzluğa düçar olur. O, 1799-cu ilin
iyulunda Burqdоrf Ģəhərindəki ibtidai məktəbə təyinat alır. Оnun
sоnrakı fəaliyyəti bu məktəblə bağlıdır. Burqdоrfda Ġ.Pestalоtsi gəl-
mə (Ģəhərdə vətəndaĢlıq hüququ almayan) əhali üçün açılmıĢ mək-
147
təbdə müəllim köməkçisi оlur. 1800-ci ilin payızında оnun baĢçılığı
ilə Burqdоrf institutu – internatı оlan оrta məktəb təĢkil оlunur. Bu
məktəb müəllim hazırlayırdı. Qısa müddətdə institut Avrоpada
geniĢ Ģöhrət qazanır. Rusiyadan, Almaniyadan, Fransadan, Ġngiltə-
rədən, Ġtaliyadan, Ġspaniyadan buraya tələbə göndərilir. Pestalоtsi
bu illərdə “Gertrudanın öz uĢaqlarına təlim verməsi”, “Analara
məхsus kitab”, “MüĢahidələr əlifbası”, “Rəqəm haqqında əyani
təlim” və ömrünün sоnunda “Qu nəğməsi” əsərlərini yazmıĢdır.
Ġ.Pestalоtsinin pedaqоji ideyalarının əsasını tərbiyənin təbiətə
müvafiqlik prinsipi təĢkil edir. UĢaqda bütün qüvvə və qabiliyyətlər
rüĢeym vəziyyətində оlur, təbii inkiĢaf təmrinlər yоlu ilə həyata
keçirilir. Buna görə də tərbiyəçi uĢaqların təbii qüvələrini düzgün
istiqamətləndirməli, оnun inkiĢafına mane оlan hər cür təsiri aradan
qaldırmalıdır. Ġ.Pestalоtsi deyirdi ki, təbiətəmüvafiq tərbiyə ailədən
baĢlayır, əхlaq tərbiyəsinin əsası ailədə qоyulur. Əхlaqın sadə fоr-
ması uĢağın anaya оlan məhəbbətidir. UĢaq kiçik yaĢlarından ana
nəvaziĢi görür və оnqa görə də ana ilk tərbiyəçi оlur.
Ġohan Henrix Pestalotsinin əsərlərində, xüsusilə “Herbartın
doqquz sualına cavab”, Oğlunun tərbiyəsi haqqında “Pestalotsinin
gündəliyi”, “Analar üçün kitab”, “Qu quĢunun nəğməsi” əsərində
ailə tərbiyəsi məsələlərinə geniĢ yer vermiĢdir. Ailədə uĢaqların ilk
tərbiyəçisi anadır. Ana əvvəlcə uĢaqların hisslərinə təsir etməli,
sonra isə hisslərin bu cür tamamlanmıĢ tərbiyəsində ağıla təsir et-
mək üçün bazis axtarmalı, uĢağın rahatlığını təmin edən vasitələr-
dən istifadə etməyi bacarmalıdır. Məktəb yaĢına çatmamıĢ uĢaqlar
üçün Pestalotsi ailəni ilk tərbiyə məktəbi hesab edərək orada uĢaqla-
rın hisslərinin, nitq və təfəkkür qabiliyyətlərinin inkiĢaf etdirilmə-
sini, sağlamlıqlarının qorunmasını zəruri sayırdı. Pestalotsi deyirdi
ki, ana kimi sevirsə uĢaq da onu sevir. Ana kimə etibar edirsə, uĢaq
da ona etibar edir. Ana kimə inanırsa, uĢaq da ona inanır.
UĢaq hiss orqanlarından istifadə etməyə baĢlayan andan ana
onun hiss üzvlərinə təsir edərək əĢyaları göstərməklə uĢağın təsəv-
vürünü, görüĢ dairəsini geniĢləndirə bilər. UĢaq dil açarkən ana onu
bədən üzvləri ilə tanıĢ edir. UĢaq baĢı, iki gözü, iki qulağı, iki əli,
iki ayağı olduğunu öyrənir. Bundan sonra uĢaq əyninə geyindiyi
paltarları, onu əhatə edən əĢyaları adları ilə deyə bilir. UĢağın üç ya-
Ģı tamam olmamıĢ ana ona ilkin hesab ünsürləri öyrədə bilər. UĢaq
148
rəqəmləri tanıyır, Ģəkillərdə onları göstərə bilir. UĢaq 4 yaĢa keçid
dövründə düz xətt, üfüqi xətt, qapalı xətt çəkə bilir. Ana uĢağa
əĢyaları yerdən yığıĢdırmağı, bir yerə toplamağı, aparıb yerinə
qoymağı öyrətməlidir. Bu iĢləri yerinə yetirən uĢaq bundan sevinc
hissi keçirir.
Oğlunun tərbiyəsi haqqında “Pestalotsinin gündəliyi”ndə
uĢaqları erkən yaĢdan ətrafda baĢ verən hadisələri müĢahidə etməyi
öyrətməyi zəruri sayırdı. O, qeyd edirdi ki, ən böyük sevinc yavaĢ,
uzun axtarıĢlardan doğur. UĢağa baĢladığı iĢi sona çatdırmağa kö-
mək etmək, Ģərait yaratmaq lazımdır. Tərbiyə iĢində heç vaxt tələs-
mək olmaz. Təbiət uĢaq üçün ən yaxĢı müəllim olur. Təbiətin azad
auditoriyasında uĢaq özünü daha sərbəst, azad hiss edir.
UĢağı bacara bildiyi iĢi görməsinə imkan verilməlidir. UĢaq-
ları erkən yaĢlarından iĢə, zəhmətə alıĢdırmadan ondan dəyərli insan
tərbiyə etmək qeyri-mümkündür. UĢaq sevincli əməyə doğru getmə-
lidir. Bağda, həyətdə iĢləmək, bitkilər toplamaq və s. ictimai həyata
hazırlıqdır. Unutmaq olmaz ki, günahsızı cəzalandıran hər bir kəs
məhəbbəti itirir.
Ana dilinin öyrədilməsindən danıĢarkən Pestalotsi deyir ki,
ana dilinin və hər hansı bir dilin təbiətə müvafiq öyrənilməsi hissi
qavrayıĢ vasitəsilə əldə edilən biliklərlə əlaqədardır.
Nitq orqanları inkiĢaf etməyincə uĢaq danıĢa bilmir. Təbiət
körpəni danıĢmağa öyrədə biləcək ayrı bir yol tanımır. UĢağa danıĢ-
mağı öyrətmək üçün ana təbiət özünə icazə verməlidir ki, uĢağın
eĢitməsi, görməsi, duyması və s. üçün malik olduğu bütün gözəl
imkanlarla ona təsir etsin. UĢaq özünün gördüyünü, eĢitdiyini, duy-
duğunu, iy və dad bildiyini dərk etdikcə onda həmin təəssüratı ifadə
edə bilən sözlərə bələd olmağa və öz fikrini həmin sözlər vasitəsilə
ifadə etməyə baĢlayacaq.
Pestalotsi oğlu haqqında yazdığı gündəlikdə məktəbəqədər
yaĢlı uĢaqlarla aparılan təlim məĢğələlərinə xüsusi əhəmiyyət verir.
O, tərbiyəçilərə məsləhət görürdü ki, uĢaqlar baĢladığı iĢi sona
çatdırmayınca irəli getməyə tələsməsin, sən bununla boĢboğazlığın
və fikri azdırmağa səbəb olan huĢsuzluğun qarĢısını ala bilərsən.
Təlimdə yersiz tələskənlik ziyan gətirər. Ġrəli getməli, daim iĢləmə-
lisən. Lakin həmiĢə arxaya da, keçdiyin yola da nəzər salmalısan.
ġöhrətpərəstliyə uymaq lazım deyil, yalnız həqiqəti axtarmaq lazım-
Dostları ilə paylaş: |