Azərbaycan xalq cümhurġYYƏTĠ VƏ qafqaz ġslam ordusu

53 

 

 

 

əlinə almaq istəmirdi. Qundaqla baĢlarını yarıb onları tüfəng götürməyə məcbur etdilər. Ġkisi də tüfənglərini qaldırıb bir-birlərini niĢan aldı. Hamı məəttəl qalmıĢdı. Nisbətən cavan 

olan Məhəmməd heç kimin gözləmədiyi halda geri döndü və bir daĢnakı yerə sərdi. QarıĢıqlıqdan istifadə edən MəĢədi Mirsadıq da bir ermənini öldürdü. Qaçmaq istəyən yüzlərlə 

adamı pulemyotlarla qırdılar. Ölənlərin çoxu qadınlar və uĢaqlar idi. Əvvəlcə Məhəmmədin qollarını kəsdilər, sonra ayaqlarını. BaĢını kəsib süngüyə keçirdilər və hamı görsün deyə 

yuxarı qaldırdılar. MəĢədi Mirsadığın gözlərini çıxarıb, qollarını sındırdılar və boynunu qırdılar. Həmin gün daĢnaklar məscidi dağıdıb, həm sünnilərdən, həm də Ģiələrdən 20-dən 

çox din xadimini qətlə yetirdilər". A.Novatski məsələni dəqiqləĢdirmək üçün qeyd edir ki, müsəlmanların dini heysiyyətinə toxunaraq, məscidlərə od vurub yandıran daĢnaklar təkcə 

Quba, Qusar və Xaçmaz ərazisində 26 məscidi yandırmıĢdılar. Müsəlmanların müqəddəs dini ocaqlarını yerlə yeksan edən daĢnaklar dinə, ġərq tarixinə və ədəbiyyatına aid minlərlə 

qiymətli kitabları də məhv etmiĢdilər. Qubanın mərkəzində Əbdürrəhim əfəndinin mədrəsəsini yandıran ermənilər buradakı 1300-ə yaxın kitabı tonqala atmıĢdılar. Hadisələrin canlı 

Ģahidlərindən olan nüfuzlu din xadimi Ġbrahim Aydəmirov xatırlayır: "Digah məscidində təxminən 600-700 il əvvələ aid alban və ərəb əlifbası ilə yazılmıĢ kitablar var idi. Ermənilər 

həmin kitabları məhv etməklə yanaĢı, kənd məscidinin təxminən bir kilometrliyində yerləĢən müqəddəs pirin daĢını da partlatmıĢdılar. Bu, üstündə alban yazıları olan nəhəng bir daĢ 

idi". 

Qubaya gələn Hamazasp ilk növbədə Muradyanın əsgərlərini həbsxanaya salanlardan qisas alaraq onların evini dağıtmıĢ, mülklərini baĢdan-baĢa yandırmıĢ-dı. 

Gelovani Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasına verdiyi izahatında yazır: "Mən geniĢ səlahiyyətlər alaraq Qubaya gəldim. Hamazaspa öz dəstələri ilə Ģəhəri tərk etməyi təklif 

etdim. Əvvəlcə o, tərəddüd etdi və sonra bildirdi ki, çıxıb getməyə hazırdır. Həqiqətən də Qubada olduğunun onuncu günü bütün dəstəsi ilə çıxıb getdi". Lakin Gelovaninin izahatında 

deyilənlər həqiqətə uyğun deyil. Çünki Hamazasp belə asanlıqla qırğından əl çəkəcəkdisə, niyə yerli əhaliyə meydan oxuyaraq deyirdi: ―Mən erməni xalqının və onun mənafelərinin 

müdafiəçisiyəm. Mən cəza dəstəsi ilə göndərilmiĢəm ki, iki həftə əvvəl burada öldürülmüĢ ermənilərə görə sizdən qisas alım. Mən bura qayda-qanun yaratmaq, sovet hakimiyyətini 

qurmaq üçün deyil, öldürülmüĢ ermənilərin qisasını almağa göndərilmiĢəm. Mənə əmr edilmiĢdir ki, Xəzər dənizindən ġahdağına kimi bu ərazidə yaĢayan bütün müsəlmanları məhv 

edim.  О  daha  irəli  gedərək  deyirdi:  "Hazırda  mənim  Digah  və  Alpan  kəndlərində  döyüĢlərim  gedir.  Sonra  Üçkün  və  Kilid  kəndlərinə  keçərək,  ġahdağa  çatacağam".  Doğrudur, 

müsəlman qanına susayan Hamazaspın arzusu ürəyində qaldı. Üç gün davam edən döyüĢlər müsəlmanların qələbəsi ilə baĢa çatdı. Hər iki tərəf böyük itki verdi. DöyüĢ yeri tarixi 

yaddaĢa "Qanlı dərə" kimi daxil oldu. 

Hamazaspın  vəhĢilikləri  nəticəsində  1918-ci  ilin  ilk  beĢ  ayı  ərzində  Quba  qəzasında  üst-üstə  16  mindən  çox  insan  məhv  edilmiĢdir.  Ayrı-ayrı  mənbələrə  və  Ģahidlərin 

dediklərinə əsasən, qırğın zamanı 12 minədək ləzgi, 4 mindən çox azəri türkü və tat əhalisi öldürülmüĢdü. 1918-ci ilin qırğınları zamanı daĢnak-bolĢevik birləĢmələri Quba qəzasında 

162 kəndi dağıtmıĢdılar ki, bunlardan 35-i hazırda mövcud deyildir. 

Göyçay qəzasının Kürdəmir kəndində daĢnaklar 56 ev və dükanı, 127 malikanəni, iki məscidi yandırmıĢ, yerli imamın mənzilini talan etmiĢlər. Mənzildəki Qur'anın təfsirinə 

dair  zəngin  kitabxanadan  tonqal  düzəldilmiĢ,  Qur'anın  özü  isə  təhqir  olunmuĢdur.  Göyçay  qəzasında  Cəngi  (Caylı),  Qaravəlli,  Qarabucaq,  Musta-fanlı,  Xəlil-Qasımbəy  Ərəb-

Mehdibəyli, Sadalı kəndləri və digər obalar da darma-dağın edilmiĢdir. 

Komissiyanın  sədri  Xasməmmədov  Xarici  ĠĢlər  Nazirinə  yazırdı  ki,  Avropa  sülh  konfransına  gedən  nümayəndə  heyətinə  təqdim  etmək  üçün  Bakı,  ġamaxı,  Quba 

Ģəhərlərində, ġamaxı,  Göyçay, Cavad və  Quba  qəzalarında  türk-müsəlman  əhalisinə  qarĢı daĢnak-bolĢevik birləĢmələri tərəfindən törədilmiĢ vəhĢilikləri  əyani Ģəkildə  sübut edən 

məlumatlar kifayət qədərdir. Lənkəran qəzası polkovnik Avetisovun silahlı quldur dəstələri tərəfindən, Cavad qəzasının bir hissəsi isə polkovnik Ġllarinoviç baĢda olmaqla baĢqa bir 

dəstə tərəfindən, Ġrəvan quberniyasında, Gəncə quberniyasının dörd qəzasında - Cəbrayıl, CavanĢir, ġuĢa, Zəngəzurda böyük dağıntı törədilərək, azərbaycanlı əhali ucdantutma məhv 

edilmiĢdir (14). 

Lənkəranda olan "Dikaya diviziya"nı tərksilah etmək üçün dəniz vasitəsi ilə bolĢevik dəstələri göndərilmiĢdi. Bunların hamısı Erməni Milli ġurasının göstəriĢi ilə edilirdi. 

BolĢevik  əsgərləri  yolda  qabaqlarına  çıxan  müsəlman  kəndlərini  dağıdıb  talayırdılar.Astara  bolĢevik  əsgərləri  tərəfindən  topa  tutularaq  darmadağın  edildi,  əhalinin  əksəriyyəti 

yaĢayıĢ yerlərini tərk etməyə məcbur oldu. Xəzər dənizi sahilində Qızılağac ilə Lənkəran arasındakı müsəlman kəndləri "Aleksandr"  gəmisi tərəfindən top atəĢinə tutuldu. Yanvarda 

baĢlanan bu qırğınlar martda daha  da Ģiddət etdi" (15). 

Osmanlı  qoĢunlarının  Bakını  azad  etməsindən  bir  az  əvvəl  Lənkərana  iki  min  nəfərlik  erməni  dəstəsi  gələrək  yerli  əhaliyə  divan  tutmağa  baĢladı.  Onlar  müsəlman 

yeməkxanalarına girib oradakıları təhqir edir, pul verməkdən imtina edir, onları Osmanlı türklərindən qorunmaq üçün səngər qazmağa məcbur edirdilər. ĠĢ о yerə çatmıĢdı ki, erməni 

əsgərləri  məhərrəmlik  mərasimi  verilən  məscidlərə  girib  müsəlmanlara  öz  təziyələrini  keçirməyə  mane  olurdular.  Müsəlman  əhalisi  dini    ayinlərini  icra  etmək  üçün  məscidlərə 

yığıĢdıqları zaman ermənilər  ora  soxularaq  müsəlmanları qarət edir, məscidi isə  yandırmaq istəyirdilər. Ermənilər bu bölgədə  yüzlərlə  ev dağıtdılar və  minlərlə  günahsız  insanın 

həyatına son qoydular. 1918-ci ilin yanvarından 1919-cu ilin avqustunda "Molokan qiyamı" yatırılana qədər bu bölgədə erməni və rus birləĢmələri tərəfindən 2 min insanın həyatına 

son qoyulmuĢdu. 

---