Azərbaycan xalq cümhurġYYƏTĠ VƏ qafqaz ġslam ordusu

55 

 

 

 

Erməni millətçilərinin Zəngəzurdakı dəhĢətli cinayətləri və onlara layiqli cavab verilməməsi - azərbaycanlı əhali arasında ümidsizlik doğururdu. 1920-ci il yanvar ayının 23-

də Cəbrayıldan müəllim Hüseyn Axundzadənin vurduğu təkrar teleqramda deyilirdi: "Zəngəzur müsəlmanları tərəfindən baĢınız sağ olsun. Nə  qədər zəngəzurlular ağladılarsa da, 

nalələri Zəngəzur dağları, dərələri və obala-rından kənara çıxmadı. Qarı arvadların namusu təhqir olunmuĢ, məsum balaların baĢsız bədənləri qırmızı qanlarına bulaĢmıĢ çöllərədə 

qalıblar. Qızlar və gəlinlər ermənilərin əlinə keçmiĢ, onların namuslarına təcavüz edilmiĢdir. Zəngəzurda düĢmənə müqavimət göstərən çox az kiĢi qalıb. Lakin onlar da tam ümidsız 

vəziyyətdədirlər. Üzümüzü Azərbaycan dindarlarına çevirir, onları Zəngəzurdakı qardaĢlarımızın, bacılarımızın, məsum balaların məsumanə Ģəkildə Ģəhid olmaları-na qarĢı kömək, 

kömək, deyə yalvarıĢlarına cavab verməyə çağırırıq" (19). 

Cəlil  Sultanov  yanvarın 23-də hərbi əməliyyat  yerindən Parlamentə göndərdiyı  üçüncü  teleqramında  yazırdı: "Zəngəzur qəzası Ġrəvandan on top və pulemyotlarla  gəlmiĢ 

nizami ordu tərəfindən tamamilə məhv edilmiĢdir. VuruĢmada iĢtirak edən nizami erməni ordusunun sayı on minə satır. Hökumətin köməyinə ümidini itirən əhali bütün Azərbaycan 

türk xalqına müraciət edir. Aldığımız məlumata görə sabah Zəngəzur tərəfdən Cəbrayıl qəzasına hücum baĢlanır. Məqsəd Qarabağ erməniləri ilə birləĢməkdir. Nəticədə Naxçıvanla 

əlaqəni tamam kəsmək, beləliklə  də həm Naxçıvan məsələsini birdəfəlik həll etməkdir. Artıq kağız üzərindəki etirazlara son qoymaq, iki yüz mindən yuxarı Zəngəzur müsəlman 

əhalisinin  məhvinə  gətirib  çıxarmıĢ  xain  ermənilərin  iç  üzünü  açıb  dünyaya  çatdırmaq  vaxtı  gəlib    çatmıĢdır.  XahiĢ  edirəm  təcili  tədbir  görün  ki,  heç  olmasa  ġuĢa  və  Cəbrayıl 

qəzaları xilas edilsin. Hər dəqiqə qiymətlidir. Yubanmaq xalq və vətən qarĢısında cinəyət və satqınlığa bərabərdir" (20). 

1918-ci  ilin  avqustunda  Ġqdir  və  Eçmiədzin  qəzalarında  azərbaycanlıların  qırğını  quldur  Dronun  rəhbərliyi  altında  həyata  keçirilirdi.  Onun  göstəriĢi  ilə  bu  regionda 

azərbaycanlıların 60-dan çox kəndi dağıdılmıĢ, yandırılmıĢ, əhalisinə qarĢı ən sərt tədbirlər götürülmüĢdü. 

Çəmbərəkənd (Krasnaselo) rayonunun Ağbulaq, ArdanıĢ,  Bəriyabad, Qaraqava  Əmirxeyir, Yanıqtəpə, Gölkənd (Qaraqoyunlu), Toğluca, Çaykənd, Cıvıxlı,  Cil,  Sorca və 

baĢqa  kəndlərə  hücum  etmiĢ  Andronikin  quldur  dəstəsi  əhalini  qırmıĢ,  kəndi  dağıtmıĢ,  xalqın  var-dövlətini  talan  edib  aparmıĢ,  əhalinin  bir  qisminə  ağır  iĢcəncələr  vermiĢ,  qaça 

bilməyənləri,  qocaları,  qadın  və  uĢaqları  vəhĢicəsinə  qılıncdan  keçirmiĢdir.  Eçmiədzin  rayonunda  1918-ci  ildə  azərbaycanlılar  sayca  üstünlük  təĢkil  etsələr  də,  bu  rayonun  əksər 

kəndləri  ermənilərin  vəhĢiliyinə,  iĢgəncələrinə  məruz  qalmıĢdılar.  Rayonun  Ayarlı  kəndi  1918-ci  ildə  bütünlüklə  soyqırıma  məruz  qalmıĢdır.  Bu  kənddə  həmin  vaxt  700-dən  çox 

azərbaycanlı yaĢayırdı. Onların əksəriyyəti iĢgəncələrlə qırılmıĢ, salamat qalanlar isə didərgin düĢmüĢ, dağlarda- daĢlarda tələf olmuĢlar. 

Ġri azərbaycanlı kəndi olan Qarğabazarın 800 nəfərdən çox əhalisi erməni quldur dəstələri tərəfindən iĢgəncələrlə öldürülmüĢdür. Bu kənd talan edilmiĢ, dağıdılmıĢ, binaları 

yandırılmıĢdır. Qəmərli  kəndinin də  baĢına  eyni  müsibətlər gətirilmiĢdir. Bu kənddə  yaĢayan 500 nəfərə  yaxın  azərbaycanlı  əhali erməni  si-lahlı  dəstələri tərəfindən qırılmıĢ, bir 

qismi isə doğma yurd-yuvasını tərk etməyə məcbur olmuĢdur. 

Eçmiədzin  rayonunun  Yuxarı  Qarxun,  Yuxarı  Türkmənli,  Kiçik  Zeyvə,  Kürəkənli,  Məmmədabad,  Molla  Dursun,  Hacı  Qara,  Hacılar,  Hamamlı  və  baĢqa  kəndlərində 

yaĢayan azərbaycanlıların böyük əksəriyyəti 1918-ci il qırğınlarında soyqırımına məruz qalaraq doğma yurdlarından baĢlarını götürərək qaçmıĢlar. 

1918-ci ilin martına qədər Ġrəvan qəzasının 199 azərbaycanlı kəndi, 1919-cu ilin sentyabr ayına qədər isə Eçmiədzin qəzasına məxsus 62 azərbaycanlı kəndi bütünlüklə yerlə 

-yeksan  edilmiĢdir.  1919-cu  ilin  axırında  isə  Zəngibasarın  bir  neçə  kəndi    istisna  olunmaqla,  Ġrəvan  qəzasının,  о  cümlədən  Vedibasarın  bütün  kəndləri  məhv  edilmiĢ,  əhalisi 

vəhĢicəsinə öldürülmüĢ, sağ qalanlar canlarını xilas edərək baĢqa yerlərə qaçmıĢlar. Əhali Ġran, Osmanlı və Azərbaycana pənah gətirmiĢlər. 

Quqark rayonunun Vartanlı kəndində isə faciə belə baĢlandı: Aprel ayının ortalarında iclas keçirmək adı altında azərbaycanlıları bir evə yığırlar. Təxminən 1200- 1500 adam 

bu evə toplaĢır. KeĢiĢ Vahan iclası açır, bir neçə kəlmə ilə bu iki xalqın bir kənddə mehriban yaĢamasını tövsiyə edir. Bir qədər sonra silahlı ermənilər içəri daxil olub keĢiĢi bayıra 

çıxarır, evin qapısını bağlayaraq damından içəriyə saman qarıĢıq neft töküb camaatı yandırmağa baĢlayırlar. UĢaq, qoca, qadın qıĢqırtısı  ərĢə dayanır, tüstüdən boğulanlar, özlərini 

itirənlər qapıya hücum çəkirlər. Əliyalın xalqın müqaviməti nəticəsiz qalır. 

Yerevan Ģəhərinin Ģimal - Ģərqində yerləĢən Kotayk rayonu ərazisində də 1918-ci ildə erməni quldur dəstələri azərbaycanlılara qarĢı geniĢ soyqırımı həyata keçirdilər. 1918-

ci  ilin  məlum  hadisələrinə  qədər  bu  rayonda  yaĢayan  əhali  arasında  azərbaycanlılar  üstünlük  təĢkil  edirdi.  Lakin  həmin  dövrdə  rayonun  Avdallar,  Artiz,  AĢağı  Qaxt,  BaĢkənd, 

Bozkosa, Qayaxaraba, Qaraçala, Qaraçörək, Qızqala, Qurbağalı, Damagirməz, Dəlləkli, Əkərək, Zər, Yelqovan, Yellicə, Kamal, Kənxan, Kərpidi, Küzəcik, Göykilsə, Güllücə, Nurnus, 

Oxçu  qalası,  Təzəxarab,  Çobangörükməz  və  s.  kəndlərindən  azərbaycanlı  əhali  böyük  iĢgəncələrlə  qovulmuĢdur.  Onların  əksəriyyəti  Andronikin  və  daĢnak  hökumətinin  silahlı 

erməni  dəstələri  tərəfindən  öldürülmüĢdür.  1920-ci  ilin  aprelində  "Azərbaycan"  qəzeti  yazırdı:  "Artıq  Göyçə  mahalında  müsəlman  qalmayıb.  Hazırda  Yeni  Bəyazid  qəzasında  84 

müsəlman kəndi dağıdılmıĢdır, onlardan 22 kənd apreldə dağıdılmıĢdır. DaĢkənd, QoĢabulaq, Sarıyaqub, BaĢ ġorca, AĢağı ġorca, Soğanqulu-ağalı, Ağkilsə, Zod, Qulu, Ağalı, B. 

Qaraqoyunlu, K. Qaraqoyunlu, Zərzibil, Ədli, Ġnəkdağ, Qaraiman, Kəsəmən, BaĢkənd, Bala Məzrə, ġiĢqaya, BaĢ Hacı, Qəribqaya kəndlərinin 15 mindən artıq evi olan əhalisi bütün 

malı, dövləti baĢlı - baĢına buraxıb qaçmıĢdır. Bütün bu var-dövlət hazırda ermənilərə qalıb, qarət edilmiĢ əmlak bir neçə milyon və hətta milyardlar qədərdir". Andronikin quldur 

qoĢununun və daĢnakların 1918-1920-ci illərdə azərbaycanlılara qarĢı apardıqları soyqırımı nəticəsində indiki Ermənistan ərazisində, yəni Qərbi Azərbaycan torpaqlarında yaĢayan 

---