Azərbaycanin quruda neftqazçixarma kompleksiNDƏ İQTİsadi
Quruda neft kompleksində iqtisadi islahatların
Yüklə 2,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.3. Quruda neft kompleksində iqtisadi islahatların istiqamətləri
5.3. Quruda neft kompleksində iqtisadi islahatların istiqamətləri Quruda neftqazçıxarma sənayesində iqtisadi islahatlar çox şaxəli, çox istiqamətliliyi ilə fərqlənməlidir. Bu onunla izah edilir ki, neftqazçıxarma sənayesi ölkə və region münasibətindən asılı olmayaraq çox mürəkkəb bir kompleksdir. Burada hasilatla bağlı saysız-hesabsız sahələr və infrastruktur mövcuddur. Məhz buna görə də sahədə atılan hər bir radikal addım dəqiq ölçülüb biçilməli, digər sahələrlə sistemli əlaqələndirilməlidir. Yüksək fond tutumu ilə fərqlənən neftqazçıxarma sənayesində iqtisadi islahatlar əsas fondların geniş təkrar istehsalı, bu problemlə bağlı olanan amortizasiya problemi ilə də əlaqələndirilməlidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, neftqazçıxarma sənayesində əsas fondların amortazisayisası bir sıra xüsusiyyətlə xarakterizə olunur. Uzun illər boyu neft və qaz quyularınnı amortaziyası üzrə xərclər maya dəyərinin ən mühüm tərkib hissələrindən birini təşkil edib. B gün əsas fondlar təkrar istehsalın mühüm mənbələrindən sayılan amortizasıya fondu məsələsini respublikanın özü həll edir. Bu cəhəti başlı-başına buraxmaq olmaz. Ona görə də keçmiş Sovet İttifaqında bu sahədə mpvcud olan prinsiplər, metodlar araşdırılmalı, onları yeni şəraitə, sahə xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılması təmin edilməlidir. Xatırladaq ki, neft və qa quyularının amortazasiya normaları keşmiş Sovetlər İttifaqına bir neçə dəfə dəyişmişdir. 1927-ci ildə Azərbaycan neft sənayesi üşün quyuların 5 il müddətinə istifadəsini nəzərdə tutan amortazasiya normaları müəyyən edilmişdi. Bu normalar qurğuların illər üzrə bərabər səviyyədə köhnəlməsini nəzərdə tuturdu. Belə bir müddəa əsas götürmüşdü ki, quyular birinci il daha çox hasilatı təmin edirlər və buna görə də birinci il üçün nəzərdə tutulan amortatizasiya normaları quyuların dəyərinin 30%-ni, ikinci ildə 25%-ni, üçüncü ildə 20%-ni dördüncü ildə 15%-ni, beşinci ildə isə 10%-ni əhatə edirdi. Bəllidir ki, faktiki 138 olaraq quyular daha artıq müddətə istismar olunurdu və bu da son nəticədə heç şöbhəsiz ki, maya dəyərinə təsir göstərirdi. Bundan başqa hasiledici sənayedə ildən-ilə bir ton neft, üçün tələb edilən xərclər, o cümlədən qurğularınj, quyuların istismarı və təmiri ilə bağlı xərclər artmaqda davam edirdi. Lakin mövcud normalar isə quyuların əsaslı təmirini nəzərə almırdı. 1939-cu ildə qəbul edilmiş amortazasiya normaları quyuların 10 il müddətinə istifadəsini və yeni zamanda əsaslı təmir üçün vəsaiti də nəzərdə tuturdu. Azərbaycan neft sənayesində geoloji xüsusiyyətləri nəzərə alaraq illik amortazasiya normaları 14%, o cümlədən 4% əsaslı təmir üçün müəyyən edildi. Müharibədən sonrakı dövrdə neftqazçıxarma sənayesinin problemləri ilə bağlı olaraq amortazasiya normaları 1954 və 1963-cü illərdə bir daha dətişildi. Neft quyularınhın 15 il müddətinə amortazasiya normalarının hesablanması (ildə 6,7%) müəyyənləşdirildi. Belə düşünülürdü ki, quyular hər il bərabər qaydada köhnəlir, yəni amortazasiya fondu 15 il müddətinə formalaşmır, əlbətdə burada quyuların debiti nəzərə alınmır, yəni quyuların işləyib işləməməsindən asılı olmayaraq əsas fondların təkrar istehsalını təmin etmək əsas götürülür. Qaz və qaz kondensat quyuları üzrə quyuların dəyərinin ödənilməsi üçün amortazasiya 12 il və ya ildə 8,3% nəzərdə tutulmuşdur. Biz quyuların amortazasiya ilə əlaqədar tarixi faktlara ona görə müraciət edirik ki, Quruda Neftqazçıxarma İstehsalat Birliyi üzrə bu gün hasilatın ildən-ilə aşağı düşdüyü, quyu fondunun çoxdan istismar edildiyi bir çəraitdə amortizasiya priblemlərinə diqqətlə yanaşımalı, bir müddət sonra onun yenidən hazırlanması barədə fikirləşmək lazımdır. 1996-cı ildə sahə üzrə amortazasiya ayırmaları 170 milyarad manat təşkil etmişdir. Bu rəqəmin az və ya çox olmasını birmənalı qeyd etmək çətindir. Ona görə də amortizasiya probleminin yataqların xüsusiyyətlərini, əsas vəsaitlərin 139 keyfiyyət tərkibini nəzərə almaqla yenidən qiymətləndirilməsi baxımından əsaslı işlənməsi zəruridir. İqtisadi ədəbiyyatlarda bu məsələ ilə əlaqədar bəzi maraqlı fikirlər mövcuddur. Bəziləri deyirlər ki, amortazasiya məbləğinin çıxarılan hər ton neft üzrə müəyyən edilməsi quyuların amortizasiya normasının reallığı haqda aydın təsəvvür yarada bilərdi. Əlbətdə uçotun sadələşməsi baxımından bu metodun müsbət cəhətləri var. Lakin neftqazçıxarma sənayesində hasilatın mərhələlər üzrə çıxarılması, yəni mərhələdən-mərhələyə hasilatın azalması meyli, quyuların dəyərinin bərpası üçün vəsaiti qeyri-bərabər toplanması və amortizasiyanın bir iqtisadi kateqoriya kimi rentabelliyin yüksəlməsinə səfərbəredici rolunun bu halda azalması qeyd edilən metodunun çatışmayan cəhətlərini təşkil edir. Quruda neftqazçıxarma istehsalında iqtisadi islahatların strategiyasında mühüm istiqamətlərundən biri məşğulluq problemidir 26 . Ümumiyyətlə, bütün dünya ölkələrində həlledici sənaye sahələrində məşğulluq priblemi ehtiyatların tükəndiyi və ya istismarın səmərəli olmadığı hallarda kəskin xarakter alır. Məşğulluq probleminin həlli həm obyektiv (hasilatın azalması, ehtiyatların tükənməsi, istismarın səmərəliliyinin aşağı olması) həm də subyektiv amillərdən asılıdır. Azərbaycanda quruda 26 Respublikada son 25-30 ildə əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsinə dair sanballı tədqiqatlar yerinə yetirlmişdir ki, bunların içərisində prof. M.Allahverdiyev və Ş.Muradovun əsərləri xüsusi yer tutur. Əmək məhsuldarlığı və məşğulluğun struktur problemləri. Z.Səmədzadənin əsərlərində və işıqlandırılmışdır. N.Xıdırovun «Azərbaycan SSR-in yanacaq sənayesində əmək məhsuldarlığı və onun yüksəldilməsinin bəzi məsələləri» adlı namizədlik dissertasiyasında (Bakı. 1974) texniki tərəqqi nəticəsində neftçıxarma sənayesində işçilərin azad edilməsi və istifadəsi məsələləri tədqiq edilmişdir. Əməyin təşkili və səmərəliliyi problemləri iqtisad elmləri doktoru, prof. T. Quliyev, iqtisad elmləri namizədi T.Quliyevin əsərlərində də təhlil edilmişdir. Lakin yeni bazar münasibətləri şəraitində məşğulluq problemi spesifik xüsusiyyətlər təşkil etdiyinə görə bu məsələlərin xüsusi tədqiq olunması məqsəduyğun sayılmışdır. 140 Yüklə 2,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|