Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин

Kur’an’da müşkil bir mesele: Cehennem azabının ebediliği 
 
87 
SONUÇ 
Cehennem azâbının kâfirler için ebedi olduğuna dair Kur’an’da delâleti 
zâhir birçok âyet bulunmaktadır. Hz. Peygamber de aynı doğrultuda 
açıklamalarda bulunmuştur. 
Hulûd ve ebed  gibi kelimeler iddia edilenin aksine Kur’an’da ebedilik 
anlamında kullanılmıştır. 
En’âm 6/128, Hûd 11/107 ve Nebe’ 78/23 âyetleri, iç örgüleri, siyak 
sibakları ve Kur’an bütünlüğü çerçevesinde okunduğunda anlaşılır ki; 
bunlar, cehennemin sonlu olacağını değil tersine ebedi kalacağını bildirir. 
Birkaç âyette uhrevî azaptan “bir günün azabı” diye bahsedilmesi, onun 
geçici olduğunu göstermez. İlgili âyetlerdeki “gün” ile kıyâmet gününün 
(haşirden cehenneme kadar olan süre) yani ebedî hayatın başlangıç 
döneminin kastedilmiş olması daha muhtemeldir. Ayrıca Kur’an’da “gün” 
tabiri, mutlak zikredildiğinde sınırlı bir süreyi değil mutlak zamanı bildirir. 
Hz. Ömer, İbn Abbas, İbn Mes’ûd, Ebû Saîd el-Hudri, Ebû Hüreyre, 
Abdullah b. Amr b. Âs, Câbir b. Abdullah, Şa’bî gibi ilk dönem âlimlerinin 
cehennemi sonlu gördüklerine dair iddialar isabetli değildir, en azından 
tartışmaya açık niteliktedir. Bize göre, onlara nisbet edilen sözler, kâfirlerin 
değil cehennemlik olmuş ehl-i tevhidin cehennemden çıkacağını 
açıklamaktadır.  Şu da var ki, onlara nisbet edilen sözler, İbn Teymiye ve 
öğrencisi İbn Kayyim’in iddiasına delil teşkil etmemektedir. Çünkü iki âlim, 
ilgili âyetleri dikkate alarak kâfirlere yönelik azabın sonsuz olduğunu kabul 
etmektedirler. Ancak cehennemin kendisinin ebedi olduğuna dair nas 
bulunmadığını öne sürmektedirler. Bu durumda kâfirler için azap ebedidir, 
ancak ebedi olmayan cehennemin zamanla ortadan kalkmasıyla kâfirler de 
azaptan kurtulacaklardır. Hâlbuki yukarıda isimleri geçen selef ulemasına 
nisbet edilen sözler, cehennem var iken bir kısım insanların oradan 
çıkacağını bildirmektedir. İbn Teymiye ve benzer görüşü paylaşanların 
düştükleri çelişkiyi en iyi ortaya koyanlardan birisi Muhammed b. İsmail es-
San’ânî (ö. 1182/1768) olmuştur.
126
 
İlâhî rahmetin genişliği ve kuşatıcılığı, kâfirlerin cehennemde ebedi 
kalmalarına mani değildir. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Bakara 
                                                 
126
 San’ânî, Refs’u’l-estâr adlı çalışmasının muhtelif yererlinde buna işaret etmiştir. 

---

Mustafa Altundağ 
 
88 
sûresinin 81-82. âyetlerinin tefsiri münasebetiyle kaydettiği  şu ifadeler –
ifadelerde bazı değişikliklerle birlikte- önemlidir:  
“Artık buna karşı, ilâhî rahmetin ilâhî gazabı geçmiş olması nazariyesine 
dayanarak seyyiat ile kuşatılmış ve kalplerinde imanın zerresi kalmamış 
olanların dahi ateşte ebedi kalmayacaklarını tevehhüm etmek Yahudilerin 
“sayılı günler” kuruntusuna (ümniye) düşmek ve ilâhî adaleti inkâr etmek 
demektir.  İlâhî rahmetin gazabı geçmiş olması ve rahimiyet ile tezahürü, 
seyyiatın ebedi azap ile cezalandırılmasını; sırf kötülük kesilmiş olan 
nefislerin ceza gününün mâlikinin huzurunda ebedî mağlubiyetlerini iktiza 
edeceği unutulmamalıdır.  İlmi hikmeti Kur’an’a nazaran âhiret âlemi bir 
neş’eti sâniyedir ve şüphe yok ki neş’eti sâniyenin tohumu neş’eti ûlâdan, 
yani dünyadan gidecektir. Binaenaleyh dünyadan gidişinde seyyi ile muhat 
olan nefsin neş’eti saniyesinde cezâi seyyieden başka bir şey tasavvur etmek, 
neş’eti sâniyeyi neş’eti ûlâ farzetmek gibi bir tenâkuz olur. Fakat seyyie 
tamamen nefsi ihata etmemiş ve o nefiste zerretenma bir ruhi hayır kalmış 
olursa, işte o zaman ilâhî rahmetin gazabı geçmiş olması, o nefsin nârda 
ebedi kalmayarak âkıbet halas olabilmesini iktiza eder” (bk. Hak Dini 
Kur’an Dili, I, 396). 
 
Summary 
Eternity of Hell in the Qur’an 
Duration of Hell (or, divine punishment in the Hereafter) is one of 
the obscure matters in the Qur’an. This problem arises, essentially, from 
some statements of Qur’an and Prophetic Tradition. There is not 
absolute agreement on this matter among Muslim scholars. While most 
of them beleive that Hell is eternal, a few accept it as not everlasting.  
In this article I tried to analiyse the latter’s argumants especially 
those belong to the Qur’an, with a critical way. 
 

---

İslâm ve terör 
89 
 
 
İSLÂM VE TERÖR 
 
Doç. Dr. Abdulaziz Hatip 
Marmara Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi,  
İstanbul 
 
 
GİRİŞ 
Propaganda asrında yaşıyoruz. Çağımızda propaganda öylesine etkilidir 
ki, kolaylıkla ak, kara; melek, şeytan; iyilik, kötülük; rahmet, azap; gerçek, 
yalan olarak kitlelere empoze edilip o şekilde benimsetilebiliyor. Bunun tam 
tersi de geçerlidir: Her türlü kötülük ve zararlı şeyler de iyilik ve faydalıymış 
gibi kabul ettirilebilmektedir. 
Kolaylıkla denebilir ki, bu propagandanın olumsuzundan en fazla 
etkilenen İslâm olmuştur. Bunda Müslümanların geri kalmışlığı, dolayısıyla 
etkin kitle iletişim araçlarını gereği gibi kullanamamaları kuşkusuz etkili 
olmaktadır. Ancak bundan da etkilisi, Müslüman olduğunu söyleyenlerin 
çok büyük çoğunluğunun gerçek dinlerinden habersiz olmaları veya İslâm’a 
bazen taban tabana zıt bir yaşantı sergilemeleridir. 
Felek çarkının ters döndüğüne işaret olarak İslâm’ın neredeyse tüm 
dünyada  şiddet dini olarak tanınmasıdır. Bu çok büyük bir talihsizliktir. 
Bunda az önce işaret ettiğimiz sebeplerin yanı  sıra, dinî veya emperyalist 
gayelerle son derece sinsi, planlı ve gayet hesaplı bir yöntemle bu Yüce Dini 
etkisiz hale getirmek isteyenlerin rolü büyük olmuştur. Daha açık bir 
ifadeyle gözlerindeki merteğe bakmadan karşısındakinin gözündeki çöpü 
gören bir kısım mutaassıp Hıristiyan ve Yahudiler bunda oldukça etkili 
olmuşlardır. Kendi kutsal kitaplarına, uzak ve yakın tarihte hatta günümüzde 
döktükleri kanlara ve sergiledikleri şiddet sahnelerine bakmadan, İslâm’ın 
Yüce Kitabına ve alemlere rahmet Peygamberine dil uzatan bu kimseler ne 
yazık ki, amaçlarına ulaşmak üzereler. 
Müslümanlar için bu ölüm kalım kararı, kendileri olarak varlıklarını 
sürdürme veya tarih sahnesinden silinip gitme mücâdelesi karşısında 

---