Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu

 

428

 

Assosiativ  üzvlük  tam  üzvlükdən  səsvermədə  iştirak  və  icraedici  orqanlara  seçilmə 

hüquqlarının  olmaması  ilə  fərqlənir.  Hazırda  assosiativ  üzvlük  yalnız  o  hallarda  istifadə 

olunur ki, tam üzvlük müvəqqəti və ya daimi səbəblərdən mümkün deyildir. 

Müşahidəçi  statusu  da  mövcuddur.  O,  üzv  olmayan  dövlətlərə  və  ya  təşkilatın 

orqanına  daxil  olmayan  üzv  dövlətlərə  verilir.  Isveçrə  BMT-nin  Baş  Assambleyasının  bir 

çox  sessiyalarında  müşahidəçi  qismində  təmsil  olunmuşdur.  BMT-nin  əksər  üzvləri  öz 

nümayəndələrini müşahidəçi qismində Təhlükəsizlik Şurasının iclaslarına göndərirlər. 

Bəzən  qeyri-hökumət  təşkilatlarına  məsləhətçi  statusu  verilir  ki,  bu  status  da 

müşahidəçi  statusuna  yaxındır.  Bu  cür  praktika  BMT-nin  İqtisadi  və  Sosial  Şurası  üçün 

xarakterikdir. 

Üzvlük  təşkilatın  və  ya  üzv-dövlətin  ləğv  edilməsi  ilə  dayandırılır.  Üzvlük  hüquqi 

varislik  qaydası  ilə  keçmir.  Rusiya  SSRİ-nin  yerini  hüquqi  varis  kimi  deyil,  SSRİ-nin 

dövlət-davamedicisi kimi tutmuşdur. 

Dövlətin  beynəlxalq  təşkilata  daxil  olması  üçü  əsas  motiv  kimi  öz  qüvvəsi  ilə 

qarşıda  duran  siyasi,  iqtisadi,  sosial,  mədəni  və  s.  problemləri  həll  etmək  bacarığının 

olmaması çıxış edir. 

 

10.6. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin üstmilli tənzimlənməsinin  

əsas istiqamətləri və alətləri 

 

 

Əsas  inkişaf  etmiş  ölkələrin  kollektiv  fəaliyyətlərinin  sürətli  inkişafı  ilk  növbədə 

qlobal  maliyyə-iqtisadi  böhranlarına  yol  verməmək  istəyi  ilə  bağlıdır.  Aydındır  ki, 

transmilliləşmə  və  dünya  inteqrasiyası  proseslərinin  gücləndiyi  bir  şəraitdə  hər  hansı  bir 

ölkənin təklikdə fəaliyyəti böhranlarının qarşısının alınması və onların nəticələrinin aradan 

qaldırılması  üçün  kifayət  deyil.  Bu  isə  spontan,  partlayış  xarakterli  dağıdıcı  dünya 

böhranına yol verməmək üçün üstmilli tənzimlənməni zəruri edir. 

XX  əsrin  ikinci  yarısında  formalaşmış  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərin  üstmilli 

tənzimlənməsi sistemində onun iki əsas istiqamətini dəqiq fərqləndirmək olar: 

3)

 

beynəlxalq  iqtisadi  əməkdaşlığın  parametrlərinin  və  şərtlərinin  (nomenklaturanın 

həcmi, ticarət, hesablaşma, kredit, investisiya rejimi, iqtisadi və texniki əməkdaşlığın 

şərtləri və məzmunu, işçi qüvvəsinin miqrasiyası və s.) tənzimlənməsi; 

---

 

429

 

4)

 

dünya  təsərrüfat  əlaqələrinin  həyata  keçirilməsi  qaydalarının  bütün  iştirakçılar 

üçün  unifikasiya  edilməsi  –  beynəlxalq  əmtəə,  sidmət,  lisenziya  alqı-satqı  

müqavilələrinin 

unifikasiyası, 

istehsal-texniki 

əməkdaşlığın, 

beynəlxalq 

hesablaşmaların, yük daşımalarının və s.-nin unifikasiyası. 

Birinci  halda  istifadə  olunan  alətlərə  hökumətlərarası  (o  cümlədən  regional)  ticarət 

müqavilələri, ticarət dövriyyəsi və əməkdaşlığın digər formaları haqqında sazişlər aiddir. 

Dünya  təsərrüfat  əlaqələrinin  həyata  keçirilməsi  qaydalarının  unifikasiyası  alətləri 

kimi  əsasən  beynəlxalq  təşkilatlar  tərəfindən  qəbul  edilən  konvensiyalar,  rəhbərliklər  və 

tipik müqavilələr çıxış edir. 

Hökumətlərarası ticarət müqavilələri ticarətin ümumi hüquqi rejimini formalaşdırır, 

gömrük-tarif  məsələlərini  əks  etdirir,  fiziki  və  hüquqi  şəxslərin  statusunu  müəyyən  edir, 

gəmiçiliyin və nəqliyyatın digər formalarının ümumi rejimini formalaşdırır. Bu cür sazişlər 

kifayət qədər sabit və dayanıqlı iqtisadi və siyasi münasibətlər mövcud olduqda bağlanır və 

bu  münasibətlərin  daha  da  güclənməsinə  xidmət  edir.  Öz  xarakterinə  görə,  ticarət 

müqavilələri  dövlət  rəhbərlərinin  adından  bağlanır  və  ratifikasiya  prosedurundan 

keçməlidir. Onlar perspektivdə daha konkret hökumətlərarası sazişlərin, məsələn ticarət və 

iqtisadi əməkdaşlıq haqqında sazişin bağlanması üçün əsas rolunu oynayırlar. 

Ticarət  dövriyyəsi  haqqında  hökumətlərarası  saziş  ticarət  dövriyyəsini 

formalaşdıran  əmtəə  kontingentlərini  müəyyən  edir.  Bu  adətən  əmtəə  kontingentlərinin 

formalaşdırılması  yolu  ilə  edilir  ki,  onun  da  çərçivəsində  əmtəə  idxalına  və  ixracına 

lisenziyalar  verilir.  Ticarət  dövriyyəsi  haqqında  sazişlərdə  çox  zaman  ödəmələr  haqqında 

məsələlər  də  öz  əksini  tapır.  Onlar  təkcə  ticarət  dövriyyəsi  üzrə  hesablaşma  qaydalarını 

deyil,  həm  də  onlarla  əlaqədar  olan  xərclərin  ödənilməsi,  nəqliyyat,  sığorta,  fraxt  və  s. 

məsələləri müəyyən edirlər. 

Klirinq  sazişləri  xarici  ticarətdə  meydana  gələn  qarşılıqlı  tələb  və  öhdəliklərin 

çıxılması  yolu  ilə  və  xarici  valyutaya  köçürmə  etmədən  ölkələr  arasında  qarşılıqlı 

hesablaşmaların  qaydalarını  müəyyən  edir.  Məqsəd  ölkələr  arasında  qarşılıqlı  ödəmələri 

balanslaşdırmaqdan  ibarətdir.  Hesablaşmanın  həyata  keçirildiyi  valyutanın  məzənnəsi 

adətən tərəddüd etdiyindən bu cür sazişlərə ―valyuta əlavəsi‖ daxil edilir. Bu əlavəyə görə, 

kredit  hesablarında  mövcud  olan  məbləğ  məzənnənin  dəyişdiyi  halda  avtomatik  olaraq 

yenidən hesablanır. 

---

 

430

 

İqtisadi və texniki əməkdaşlıq haqqında hökumətlərarası saziş bir qayda olaraq 3-5 

il  müddətinə  ticarətin  genişləndirilməsi  və  elmtutumlu  əmtəələrin  istehsalının  həcminin 

artırılması məqsədi ilə bağlanır və konkret layihələrin həyata keçirilməsində  hər bir tərəfin 

öhdəliklərinin  siyahısını  əks  etdirir.  Tərəflərdən  biri  adətən  obyektlərin  tikintisinə  yardım 

göstərmək,  lazımi  avadanlığı  vermək,  ixtisaslı  kadrlarla  kömək  etmək,  yerli  əhalini 

öyrətmək  öhdəliklərini  götürür.  Qəbul  edən  tərəfin  öhdəlikləri  layihələrin  reallaşdırılması 

üçün  zəruri  infrastrukturun  yaradılmasından,  xarici  mütəxəssislərlə  və  layihə  çərçivəsində 

beynəlxalq yük daşımaları ilə əlaqədar xərclərin çəkilməsindən ibarətdir. 

Maliyyə  yardımı  haqqında  hökumətlərarası  saziş  bir  ölkənin  hökumətinin  digər 

ölkəyə  müəyyən  məbləğdə  uzunmüddətli  kreditin  (adətən  kreditor-ölkənin  əmtəələrinin 

alınması üçün) təqdim edilməsi barədə  razılığını nəzərdə  tutur.  Hökumətlərarası sazişlərin 

bu  forması  sənayecə  inkişaf  etmiş  ölkələr  və  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələr  arasında  olan 

iqtisadi  münasibətlərdə  daha  geniş  yayılıb  və  adətən  sonuncuların  daha  inkişaf  etmiş 

partnyordan maşın-texniki məhsulların almalarını dəstəkləmək məqsədini daşıyır. 

İnvestisiyaların qorunması haqqında hökumətlərarası saziş razılığıa gələn tərəflərin 

qarşılıqlı investisiyalarda münasibətdə ayrı-seçkilik həyata keçirməmək, kapital və gəlirlərin 

sərbəst axınına icazə vermək öhdəliklərini nəzərdə tutur. 

Dünya  təsərrüfat  münasibətlərinin  tənzimlənməsində  beynəlxalq  dövlət  və  qeyri-

hökumət orqanları və onlar tərəfindən işlənmiş konvensiyalar, qətnamələr, ticarət əlaqələrini 

tənzimləyən  normaların  unifikasiyası  üzrə  rəhbərliklər  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Məsələ 

burasındadır ki, beynəlxalq ticarət əlaqələri əsasən hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən həyata 

keçirilir  ki,  onların  da  fəaliyyəti  milli  hüquqla  tənzimlənir.  Bununla  yanaşı,  müxtəlif 

dövlətlərin  qanunvericiliyi  bunu  müxtəlif  cür  həyata  keçirir  ki,  bu  da  bir  dövlərin 

normalarının digərinki ilə ziddiyyət təşkil etməsi ilə nəticələnir. Milli əsasda yaradılan milli 

hüquq beynəlxalq ticarətin tələblərinə daha az uyğundur. Bütün bunlar beynəlxalq ticarətin 

inkişafına maneələr yaradır. 

Problemin  həllinin  əsas  vasitəsi  unifikasiyadır.  Unifikasiya  dedikdə  daxili  dövlət 

hüququnda  ümumi  xüsusiyyətlərin,  qaydaların,  adətlərin  müəyyən  edilməsi,  beynəlxalq 

müqavilələrin köməyi  ilə vahid hüquqi normaların  yaradılması və  onların tətbiqinin vahid 

praktikasının  təmin  edilməsi  başa  düşülür.  Bu  normalar  milli  hüquqlar  tərəfindən  qəbul 

edilir  və  bu  yolla  beynəlxalq  ticarət  əlaqələrinin  tənzimlənməsində  fərqliliklər  aradan 

qaldırılır.  Unifikasiya  çoxplanlı  prosesdir.  O  universal  və  regional  səviyyələrdə  baş  verir, 

---