Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
451
hüququnu vermişdi. Trumen doktrinasına uyğun olaraq, Latın Amerikası və Asiya ölkələrinə yardım göstərilməyə başlandı. BMT-nin müxtəlif ixtisaslaşmış təşkilatlar vasitəsilə yardım fəaliyyəti yavaş-yavaş genişlənməyə doğru istiqamət götürdü.
İkinci mərhələ 1960-cı illəri əhatə edir. Bu dövrdə ―klassik neomüstəmləkəçilik‖ konsepsiyasının əsas müddəaları formalaşmışdır. Bu konsepsiyaya əsasən, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadi inkişafın əngəllənməsinə çalışılır, bu ölkələrdə Qərb orientasiyasını gücləndirmək siyasəti yeridilirdi. 1960-cı illərin sonuna bu cür neomüstəmləkı siyasətinin doğru olmadığı aydın olur – inkişaf etməkdə olan ölkələr dəyişikliklər tələb edir və ən əsası qarşılarına qoyduqları məqsədlərə nail olurlar.
Ümüncü mərhələ 1970-ci illərə aiddir. Bu zaman ―yardım‖ Qərbin inkişaf etməkdə olan ölkələrə münasibətdə yürütdüyü siyasətdə mərkəzi yer tutmağa başlayır. Bu strategiya özünün üzvi ehtivasını ―qarşılıqlı asılılıq‖ konsepsiyasında tapmışdır. 1980-ci illərin sonlarına doğru bu konsepsiya əhəmiyyətli təkamül yolu keçir, daha universal olur. Yardım praktikasının özü isə inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarının nəzərə alınması baxımından əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalır.
Bununla belə, müasir tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, yardımın müxtəlif formalarının səbəb olduğu müsbət proseslərlə yanaşı, o, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin siyasiləşməsi meylini doğurur. Yardım gənc dövlətlərin iqtisadi inkişaflarına zərər vuran siyasətin həyata keçirilməsinə gətirib çıxarır, bəzən sırf siyasi məqsədlər baxımından zərərli obyektlər yaradılır, ―beyin axını‖ prosesi stimullaşdırılır, bazara daxil olma üçün ―platsdarm‖ yaradılır və s.
inkişaf etməkdə olan ölkələrə münasibətdə koordinasiya olunmuş siyasətin yeridilməsi;
göstərilən yardımın ümumi həcminin artırılması;
yardımın strukturu. Qərb tərəfindən göstərilən yardımın mütləq həcmi kifayət qədər böyük olsa da, o, YUNKTAD-ın müəyyən etdiyi səviyyəyə - inkişaf etmiş ölkələrin ÜMM-nin 0,7%-nə çatmır. Digər tərəfdən, yardımın şərtləri elədir ki, onun iqtisadi və sosial vəzifələrin həlli baxımından səmərəli olacağına ümid etməyə güman qalmır, çünki, alınmış borclar üzrə illik ödəmələr bu ölkələrə edilən mütləq illik yardımı ötməyə başlayıb. Eyni zamanda, vurğulanmalıdır ki, yardımın böyük hissəsi əsasən qərbyönümlü siyasi rejimlərə malik
452
ölkələrə edilir. Bundan başqa, yardımın strukturunun təhlili də onun irrasional xarakterindən xəbər verir. Məsələn, 1965-1985-ci illərdə Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrinə bəxş edilmiş və ya çox ucuz qiymətə satılmış silah, hərbi texnika ümumi yardım həcminin 65%- ni (və ya ildə 15 milyard dollar) təşkil edib. Yəni ki, həmin illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin milli təsərrüfatlarının aktiv surətdə hərbiləşdirilməsi prosesi stimullaşdırılmışdır. Nəhayət, yardım özəl kapitalın aktivləşməsinə, daha doğrusu transmilli şirkətlərin yerli bazarlara daxil olması üçün münbit şəraitin yaradılmasına yönəlmişdir. 1970-ci illərdə baş verən neft böhranlarından sonra özlərinə gələn inkişaf etmiş ölkələr müdafiə taktikasından hücum taktikasına keçdilər və yeni beynəlxalq iqtisadi qayda konsepsiyasına qarşı neoliberal ideologiyaya əsaslanan qloballaşma konsepsiyasını irəli sürdülər. Son nəticədə dünya təsərrüfatının radikal yenidən qurulması planlarının həyata keçirilməsi dayandırıldı və artıq 1980-ci illərin ortalarında BMT və onun orqanlarının gündəliyindən çıxarıldı.
Bununla belə, 1990-cı illərin ortalarından etibarən öz əksini ―Vaşinqton konsensusu‖ adlanan sənəddə tapan və qloballaşmanın əsasını təşkil edən neoliberal nəzəriyyənin əleyhdarlarının səsi getdikcə güclənməyə başladı. Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Dünya bankının fəaliyyətlərində əsas götürdükləri bu sənəd milli iqtisadiyytaların könüllü surətdə açılmasını, daxili və xarici münasibətlərdə ən maksimum həddə bazar azadlığının təmin edilməsini, sərt monetar siyasət vasitəsilə makroiqtisadi sabitliyin bərqərar edilməsini, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsini tələb edir. Eyni zamanda, bazarların qlobal səviyyədə funksiya göstərmələri üçün maksimal əlverişli şərait yaradılması məqsədilə sərbəst üzən valyuta rejiminə keçmək, dövlət institutlarının nəzarət rolunu kəskin surətdə azaltmaq təklif edilir.
Bu nəzəriyyənin əleyhdarları, o cümlədən uzun müddət Beynəlxalq Valyuta Fondunda və Dünya Bankında rəhbər vəzifələrdə işləmiş, iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı laueratı Cozef Stiqliç belə hesab edirlər ki, ―Vaşinqton konsensusu‖nun prinsiplərinin reallaşdırılması inkişaf etmiş ölkələrin və bu ölkələrə məxsus transmilli şirkətlərin maraqlarına cavab verir. Bu nəzəriyyənin əleyhdarları belə hesab edirlər ki, iqtisadi qloballaşmanın getdikcə genişlənməsi ilə neoliberal konsepsiya öz yerini yeni konsepsiyalara verməlidir. Beynəlxalq münasibətlərdə demokratik prinsiplərin möhkəmləndirilməsi üçün əsas beynəlxalq iqtisadi və maliyyə təşkilatlarında islahatların həyata keçirilməsi xüsusilə aktual olacaq. Təsadüfi deyil ki, BMT-nin İnkişaf Proqramı
Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|