Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
449
sessiyasında yeni beynəlxalq iqtisadi qayda ilə bağlı qəbul edilən qərarları məhz bu mübarizənin uğuru hesab etmək olar. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarına uyğun islahatının həyata keçirilməsinin nəzəri əsaslandırması yuxarıda adı çəkilən Raul Prebişin əsərlərində daha dolğun şəkildə öz əksini tapmışdır. Inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi inkişafını təhlil edərək və bu prosesin çatışmazlıqlarını üzə çıxararaq R.Prebiş belə bir sual qoyur: inkişaf etməkdə olan ölkələr ümumiyyətlə nə üçün iqtisadiyyatın və xarici iqtisadi fəaliyyətin strukturunun dəyişdirilməsinə ehtiyac duyurlar? Bu suala o özü belə cavab verir: müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlər onda iştirak edən ölkələr üçün bərabər mənfəəti təmin etmir. əksinə, bütün mənfəət yüksək inkişaf etmiş ölkələrin payına düşür, qiymətlərin enişi, böhranlar və s. ilə əlaqədar çətinliklər isə yerdə qalan ölkələrin qisməti olur. Bu tezisin əsaslandırılması üçün R.Prebiş ―əyalət təsərrüfatı‖ nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə, dünya sənayecə inkişaf etmiş ―Mərkəz‖ə və aqrar-xammal xarakteri kəsb edən ―Əyalət‖ə bölünür. Onlar arasında xarici ticarət mübadiləsi bərabərhüquqlu xarakter kəsb etmir və aşağıdakı səbəblərdən ―Mərkəz‖in xeyrinə olur: 1)
əsaslanır ki, bu da praktiki olaraq aqrar-xammal sferasına toxunmayıb. Buna gör də müasir iqtisadiyyatın bütün əsas mənfəəti (sürətli kapital yığımı və əmək məhsuldarlığı) sənayeləşmiş ―Mərkəz‖in payına düşür; 2)
xammal əmtəələrin qiymətlərinin tərəddüd amplitudası hazır məhsullara nisbətən daha yüksəkdir. Qiymət tərəddüdü isə ümumilikdə iqtisadiyyata mənfi təsir göstərdiyindən xammal əmtəələrinin üstünlük təşkil etdiyi iqtisadiyyatlar daha çox zərər çəkirlər; 3)
keyfiyyətinin deyil, kəmiyyətinin artımıdır. Əgər bu əmtəə ixrac edilirsə, onda onun həcminin artımı rəqabət nəticəsində ona olan qiymətin aşağı düşməsinə səbəb olur. Bu isə o deməkdir ki, əməyih məhsuldarlığının yüksəldilməsindən daha çox kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsalçısı deyil, inkişaf etmiş ölkədə yaşayan istehlakçı udur; 4)
inkişaf etməkdə olan ölkələrin idxal etdikləri əmtəələrin qiymətləri onların ixrac etdikləri əmtəələrin qiymətlərinə nisbətən daha sürətlə artır. Buna görə də, idxalın 450
həcmini qorumaq üçün (artırmaq üçün deyil) inkişaf etməkdə olan ölkələr aqrar- xammal xarakteri kəsb edən ixracın həcmini artırmalıdırlar. R.Prebişin fikrincə, ―Əyalət‖in müvəffəqiyyətlə və sürətlə inkişaf etməsi üçün ilk növbədə dünya ticarətinin mexanizmində dəyişiklik aparılmalı və inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixrac gəlirlərinin əhəmiyyətli surətdə artımına nail olunmalıdır ki, sonrakı məqsəd – ―üçüncü dünya‖nın sənayeləşməsi həyata keçirilə bilsin. Birinci məqsəd əsasən proteksionizm nəzəriyyəsinə əsaslanır. Sənayecə inkişaf etmiş ―Mərkəz‖ öz bazarlarını ―Əyalət‖in əmtəələri üçün açmalı və bu zaman qarşı tərəfdən heç bir güzəşt gözləməməlidir. Əks halda ―Əyalət‖də istehsal edilmiş bir çox əmtəələr rəqabətə davam gətirməyəcək və bununla da bu ölkələrin iqtisadiyyatına güclü zərbə dəyəcək. R.Prebiş hesab edir ki, sənayeləşmiş ―Mərkəz‖ ixracın məhdudlaşdırılması praktikasından imtina etməlidirlər. Ikinci məqsədin – sənayeləşmənin əldə edilməsi reallığına qarşı belə bir arqument irəli sürülür ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaradılan sənaye qeyri-rentabelliyə məhkumdur. Lakin, R.Prebiş hesab edir ki, bu arqument sənayeləşmənin həyata keçirilməsinə maneə ola bilməz. Yeni sənaye obyektlərinin tikintisi zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, müəyyən dövrdə bu müəssisələr kifayət qədər rentabelli olmayacaqlar. Söhbət ilkin fazadan və ya ―infantil sənaye‖ adlanan dövrdən gedir ki, bu zaman da müəssisənin ilkin addımlarını xarici rəqabətdən qorumaq lazımdır. Qərbin inkişaf etməkdə olan ölkələrə münasibətini tamamilə ―qara rəng‖də göstərmək düzgün olmadı. Onlar müxtəlif yardım proqramları vasitəsilə inkişaf etməkdə olan ölkələrə öz köməklərini göstərməyə çalışırlar. Lakin, bu köməyin mahiyyətinin təhlili göstərir ki, əslində bu yardımlar inkişaf etməkdə olan ölkələrin Qərbin əsas sənaye mərkəzlərinin bir növ ―əyalətlərinə‖ çevrilməsi məqsədini güdür. Bu xəttin yeridilməsi təkcə neoliberal məqsədlərlə bağlı deyil. Əksər iqtisadçıların fikrincə, inkişaf etmiş ölkələr çox yaxşı başa düşürlər ki, ümumilikdə iqtisadi inkişafda sabitliyin təmin edilməsi birbaşa olaraq inkişaf etməkdə olan ölkələrdən asılıdır. Bu meyllər inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardım edilməsinin nəzəriyyə və praktikasında özünü xüsusilə göstərir.
Qərbin inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardımı bir neçə inkişaf mərhələsi keçib. Birinci mərhələyə ikinci dünya müharibəsinin başa çatmasından Afrika qitəsinin müstəmləkələrdən təmizlənməsinə qədər olan illəri (1945-1960/61-ci illər) əhatə edir. Bu illərdə yardım Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı və Dünya Bankı vasitəsilə həyata keçirilirdi. Hələ 1949-cu ildə ABŞ ingilis müstəmləkələrinə BYİB-dən kredit almaq Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|