D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

161
ifadə olunan xəbər cümlə üzvü bu baxımdan feli və ismi xəbər  ol-
maqla iki yerə ayrılır.
Abidələrin dilində xəbər cümlə üzvünün işlənməsi haqqında Ə.
Tanrıverdi yazır: “Yazılı abidələrimizin dilində rast gəlinən xəbərlə-
rin tarixi-linqvistik müstəvidə araşdırılması göstərir ki, ismi və feli 
xəbərlər dilimizin bütün dövrlərində  sabit olmuşdur. Amma bu da 
var ki, tarixən xəbərin reallaşmasında iştirak edən bir sıra morfoloji 
əlamətlər müasir ədəbi dilimiz üçün arxaikləşmişdir” (4, 405).       
“Dastani-Əhməd  Hərami”  poemasında  feli  xəbərlərin  işlənmə 
məqamlarına diqqət yetirək: 
Bu dastanı bu gün bünyad edəlim,
Həqin qüdrətlərin biz yad edəlim.          
Gəlin, barı bu gün söhbət qılalım,
Məani kanının dürrün bulalım (3, 19).
Günüzün özlərin gizlərlər idi,
Dün olsa yolların gözlərlər idi (3, 25).
Anın kimi kiməsnə görməmişdi,
Anı görən nişanın verməmişdi (3, 27).
Dedi Əhməd Hərami: bən varayım     
Kiməsnə varmı bu köşkdə görəyim (3, 27).
Maraqlıdır ki, felin sadə şəkillərinə qoşulan şəxs şəkilçiləri po-
emanın dilində müasir dilimizdən fərqli varayım, görəyim şəklində 
işlənmişdir. Nümunədə rast gəldiyimiz varayım feli (I ş. əmr şəkli) 
müasir ədəbi dildə işlənməsə də, bu sözə Qərb qrupu dialekt və şi-
vələrinə rast gəlmək mümkündür. Poemanın  dilində müasir ədəbi 
dilimizdə işlənməyən fellərə və onların feli xəbər vəzifəsində işlən-
məsinə də rast gəlirik.
Yuca, möhkəm, lətif key xoş  yapılmış, 
Zehi memar anı arəstə qılmış (3, 26).
Nümunədə yapılmış felinin ifadə olunduğu yap(maq) feli dilimiz 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

162
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
üçün xarakterik deyildir. Bu felə Türkiyə türkcəsində daha çox rast 
gəlinir. Nümunədə qarşılaşdığımız qıl(maq) feli də müasir dilimiz 
üçün demək olar ki, arxaikləşmiş cəmi bir-iki sözün tərkibində qal-
mışdır. Məs.; namaz qılmaq, səcdə qılmaq və s.
Poemanın dilində qıl(maq) felinin isimlərə qoşularaq feli xəbər 
əmələ gətirdiyi bir neçə məqamla rastlaşırıq:
Gərəyincə bulardan aldılardı,
Gerü getməgə niyyət qıldılardı (3, 30).
Xəzinədar malı dərdi və buladı,
Geri yerli yerincə şükri qıldı (3, 35).
Aytdı kətxuda danla gələyin, 
Tapın nə kim buyurursa qılayın (3, 41).
Çün axşam irişbən gün tolundu,
Qamu dağlar başı yavı qılındı (3, 41).
Kişi gönlündəkin kişi nə bilə,
Nə var içində məgər fitnə qıla 
Mübarək dügün edib başlayavuz (3, 44).
Ana görə işimiz işləyəvüz (3, 44).
Şəhər kətxudasına der bilirvən
Özün yaxşı kişi dövlət olurvən (3, 40).
Saqın bu razı kimsəyə deməgil,
Bu sözü kimsəyə faş eyləməgil (3, 55).
Güləndam qatına gəldi sordu
Güləndam halın ona edüverdi.
Güləfrüx der: bıçaq sögügə irdi,
Nə səbr edəm, çü fürsət ələ girdi (3,67).
Sonuncu  cümlədəki  feli  xəbərlərin  ifadə  vasitələri  maraqlıdır. 
Xüsusən də fürsət ələ girdi xəbərinin frazeoloji birləşməsinin bıçaq 
sögügə (sümüyə) irdi cümləsinin feli xəbəri olan irdi (yetişdi) sözü 
ilə qafiyə təşkil etməsi bir tərəfdən qafiyə yaradırsa, digər tərəfdən 
sözün leksik məna yükünün digəri ilə uyğunlaşmasında fərqlilik ya-
radır.

---

163
Dedi ki, ey kərim, xeyr et düşümi
Gönüldən sən gedirgil təşvişümi (3, 102).
Poemada diqqətimizi cəlb edən xüsusiyyətlərdən  biri də felin şə-
killəri ilə bağlı bir neçə morfoloji əlamətləri kimi çıxış edən xəbərlik 
şəkilçiləri:  -ayın, -əyin; -ayım, -əyim (I şəxs təkdə); -avuz, -əvuz; 
-alım, -əlim (I şəxs cəm); qıl (II şəxs tək), -vən (II ş.tək) şəklində, 
müasir ədəbi dildən fərqli işlənir. Poemanın dilində ismi xəbərlərin 
işlənmə rəngarəngliyinə rast gəlirik. “Dastani-Əhməd Həramı” poe-
masında işlənmiş ismi xəbərlərin  bəzilərinə diqqət yetirək: 
Zira kim dilləri söylədən oldur,
Aanın hikmətləri qullara boldur (s.19)
Anın dil zikrini etmək gərəkdir
Anın doğru yolun getmək  gərəkdir (s.20)
Əbubəkir, Ömər, Osman, Əlidir,
Eyi diriliklidir bunlar vəlidir (3, 201).
Nə var tanrı bir isə iş ikidir
Ölüm dedikləri sonmu ikidir (3, 30).
Dedi kim, ey kərim qüdrət sənindir
Təalallah, qamu hikmət sənindir (3, 34).
Dürüst gəldi malım hərgiz kəmi yox,
Qamu yerli yerincə əskigi yox (3, 36).
Məgər kim bu bir iqlimin bəgidir,
Sanırmısız bunu bizim biğidir (3, 39).
Bəlli  olduğu  kimi  müasir  dildə  ismi  xəbərlər  sifət,  isim,  say, 
əvəzlik, zərf, I, II və III növ ismi birləşmələr, məsdər və feli sifgət 
tərkibləri, predikativ sözlərlə ifadə olunur. “Dastani-Əhməd Həra-
mi” poemasında da ismi xəbərlərin ifadə vasitələri müasir Azərbay-
can dilində işləndiyi formadadır. Məsələn, “Əlidir” rəvadır (isim), 
“boldur” (sifət), “ikidir” (say), “sənindir”  (əvəzlik), “iqlimin bəgi”, 
“bizim bigidir” (III növ ismi birləşmə) və s. İsmi xəbərlərdən “yox-
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

164
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
dur”, “gərəkdir” xəəbərləri predikativ sözlərlə ifadə olunmuşdur.
Qeyd olunan ismi xəbərlərdən   “iqlimin bəgidir”, “bizim bigidir” 
xəbərləri quruluşca mürəkkəb xəbərlərdir.
Cümlənin baş üzvü kimi xəbər cümlə üzvünün “Kitabi-Dədə 
Qorqud” dastanında da  geniş ifadə vasitələrinə rast gəlirik. “Ki-
tab”ın  dilində  işlənmiş  xəbər  cümlə  üzvünü  ifadə  olunma  baxı-
mımdan hər iki növünə - həm isim, həm də feli xəbərlərə rast gəli-
rik. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənmiş feli xəbərlərin bir 
neçəsinə nəzər salaq:
Toğan quş oluban uçaynımı?
Saqalınla boğazından tutayınmı?
Ğafillücə sənin başın mən kəsəyinmi?
Alaca qanın yer yüzinə tökəyinmi?
Qara başın tərkiyə asayınmı? (3, 115).
Nümunədə işlənmiş feli xəbərlər felin əmr şəkli ilə ifadə olun-
muşdur. Maraqlıdır ki, qeyd olunan cümlələrin mübtədalar I şəx-
sin təkində olduğu halda xəbərlər II şəxsin cəm şəkilçisini qəbul 
etmişdir.
“Kitab”da felin digər şəkilləri ilə ifadə olunan feli xəbərlərə də 
rast gəlmək mümkündür. 
Ğafillə görklü başın kəsdirdinmi?
“Qadın ana, bəg baba” deyü
                           bozlatdınmı?
Sən gəlürsən, bir bəbəgüm görünməz
Bağrım yanar (2, 14) – xəbər şəkli
Yügrək olsa, yarışsam, güclü olsa, görüşsəm
Haq Taala inayət eyləsə, Üç canvəri öldürsəm
Gözəllər sərvəri Sarı donlu Selcan xatunu alsam.
Atam anam evinə dönsəm (2, 107) - şərt şəkli
Qadir qorsa, yapam-yığam
Göz qaçuban könül alan görklüsinin

---