D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

157
Müasir  ədəbi  dilimizdə  mübtədanın  ifadə  vasitələri  kimi  isim, 
şəxs əvəzlikləri, ismi birləşmələr, isimləşmiş sifət, say, feli sifət və s. 
vahidləri göstərmək olar. Qeyd etdiyimiz morfoloji vahidlərin mü-
btəda vəzifəsində işlənməsi üçün adlıq halda  olması əsas şərtlərdən-
dir. Abidələrin dilində mübtədanın adlıq haldan başqa, yiyəlik halda 
da işlənməsi müşahidə edilir. Bu haqda Q.Kazımov yazır: “...dastan-
larda canlı danışıq dilinə demokratik münasibət mübtədanın yiyəlik 
halda ifadəsinə də imkan yaratmışdır. Məsələn, Boynı uzın bədəvi 
atlar gedərsə, sənin gedər – cümləsində “sənin” sözü mübtədadır və   
“sənin  atların”  şəklində  təsəvvür  olunur.  Bu  cür  ifadə  tərzi    canlı 
danışıq dilində indi də qalmaqdadır. Belə cümlələr də birləşmənin 
birinci  komponenti  ümumi  və  qeyri-müəyyən  şəkildə  ikinci  kom-
ponenti də ifadə edir” (1, 480). Cümlənin baş üzvü kimi mübtəda 
quruluşca növünə görə sadə və mürəkkəb olur. Abidələrin dilində də 
mübtəda quruluşuna görə sadə və mürəkkəb olmaqla iki yerə ayrılır.
“Dədə  Qorqud”  dastanında  mübtədanın  işlənmə  məqamlarına 
diqqət yetirək:
İsimlə ifadə olunanlar:
Ölən adam dirilməz
Çıxan can gerü gəlməz
Ulaşuban sular daşsa, dəniz dolmaz 
Kül təpəcik olmaz (2, 19);
Oğlan bıçağına əl urdu, 
   
buğanın başını kəsdi (2, 27);   
Endilər, çoban dağarcığı çıqardı, yedilər (2, 43).
Mürəkkəb  adlarda  ifadə  olunub  quruluşca  mürəkkəb  olan  mü-
btədalar: “Dirsə xan evinə gəldi (2, 25);  Andan Dönə bilməz Dülək 
Uran altı pərlü çomağıyla at təpib, gəlüb yuqarıdan aşağa kafiri qatı 
urdı, alımadı. Qıyan Selcik oğlı Dəli Dondar  yerindən durı gəldi 
(2,  122).  Fikrimizcə,  göstərdiyimiz  nümunələrdə  “Dülək”,  “Dəli” 
sözləri təyin funksiyasından daha çox şəxsin adı kimi çıxış edir. Bu 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

158
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
baxımdan bu tip birləşmələri mürəkkəb ad hesab etmək daha mən-
tiqlidir.
II, III növ ismi birləşmələrlə ifadə olunan mübtədalar: 
Baybörənin oğlu beş yaşına girdi (2, 53);
Qazanın qardaşı Qaragünə 
   
Dəpəgöz əlimlə zəbun oldu (2, 126);
Məgər kafirin casusı vardı (2, 149);
Qazanın bəgləri baqdılar, 
   
kim gəlir ayıtdılar (2, 154);
Bir gün təkürün övrəti aydır (2, 143);
At ayağı külük, ozan dili çevik olur (2, 159);
Bunun müdarası odur kim, 
  Qazan çıqaravuz, anlara bərabər edəvüz (2, 160);
Daş Oğuz bəgləri bunı görüp, 
   
həp atdan endilər (2, 169);
Oğuzun arsızı türkmanın dəlüsinə bənzər (2, 141);
Tərsuzamışın sözi Əgrəgə kar eylədi (2, 145);
Əski donun biti, öksüz oğlanın dili acı olur (2, 146);
Ağayılın qoçları ürkdi, gedər (2, 149);
Qaraqucumun qulağı görünməz olsa (2, 156);
Mərə qavat, mənim babam 
   
Bayındır xan degilmidir?  (2, 159);
Beyrəgin başı bunlu oldu (2, 167);
XIII əsr poeziyamızın  ən mükəmməl abidələrindən biri də “Das-
tani-Əhməd  Hərami”  poemasıdır.  “Dastani-Əhməd  Hərami”  poe-
ması anadilli poeziyamızın ilkin təşəkkül tarixini, o cümlədən ana 
dilimizin  tarixi-sintaktik  xüsusiyyətlərini  araşdırmaq  baxımından 
dəyərli bir mənbədir. “Dədə Qorqud” dastanı ilə “Dastani-Əhməd 
Hərami” əsərlərini birlikdə tədqiqat obyekti kimi seçməyimiz təsa-
düfi deyil. Bu əsərlər arasında bağlılıq çoxdur. Bu haqda Ə.Səfərli 
yazır: “Bir cəhət də səciyyəvidir ki, klassik poemalarda qızın eşqin-

---

159
dən öncə ana soraq tutur. “Dastani-Əhməd Hərami”də isə ata öz qı-
zına ərə getməyi təklif edir, ana surətinə isə rast gəlmirik. Poemada-
kı bu xüsusiyyət “Dədə Qorqudla, türk xalqlarının epos ənənələri ilə 
bağlıdır” (2, 13).
“Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisi dil və üslubca “Kitabi-Də-
də Qorqud”a çox yaxındır” deyən Ə.Səfərli haqlıdır. Hər iki abidənin 
dil-üslub yaxınlığı daha çox abidələrin sintaktik xüsusiyyətlərində 
hiss olunur. “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin mətnində rast gəldi-
yimiz baş üzvlərə - mübtəda və xəbər cümlə üzvlərinə eyni şəkildə 
“Dastani-Əhməd Hərami” dastanında da rast gəlmək mümkündür. 
“Dastani-Əhməd Hərami” poemasında mübtəda cümlə üzvünün iş-
lənmə məqamlarına diqqət yetirək. 
Adlarla ifadə olunan mübtədalar: 
Sizə bir qarşı söyləmək eyibdir,
Ulular bu sözü böylə deyibdir (3, 13).
Qova-qova könül dünyaya irdi
Ömür keçdi, saqalı, saç ağardı (3, 20).
Həramilər çün oldu görürlər
Danışıban ol aradə dururlar (3, 27).
Güləndam ivmək ilə anı çaldı (3, 33). 
Bir-iki gün bunun üstünə getdi;
Şəhanşah gör necə bir tədbir etdi (3, 43). 
Vəzirlər məsləhət gördü sözünü.
Vəli bilmədilər məni yüzünü (3,44).
Sarayında xadimlər durmuş idi.
Xadimlər həm qapuya varmış idi
Dügün saçısna gəldi ulular,
Əkabirlər, Əmirlər, yəktulular (3, 53).
Qatında bunların gur saz var idi;
Göl içində çox ördək qaz var idi (3, 53).
“Dastani-Əhməd Hərami” dastanında  şəxs əvəzlikləri  ilə ifadə 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

160
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
olunan  mübtədalara da rast gəlmək mümkündür.
Nə istərdin yetirdin, bilməzüz biz, 
Yazıqdır bizə böhtan qılmanız siz.
Yüzimiz suyilə gökcək gedərüz,
Biz ayruğun şikarını nedərüz (3, 71).
İşarə əvəzliklərinin də mübtəda vəzifəsində işləndiyi cümlələrə 
rast gəlmək mümkündür.
Biz ulu xanə gəldi qondu bunlar,
Döşün verib qamusu endi bunlar (3, 72).
Abidənin dilində quruluşca mürəkkəb hesab olunan  mübtədalara 
da işlənmişdir:
Qara bağrım bənim qərq oldu qanə  (3, 65).
Cəfa imiş bu dünyanın vəfası (3, 65).                
Vəli həq tanrının lütfi dəlimdir,
Kərimdirü rəhimdirü əzimdir (3, 66).
Abidənin dilində mürəkkəb adın mübtəda vəzifəsində işləndiyi 
nümunələrlə rastlaşırıq.
Keçibən Xoca Rüstəm çün oturdi     
Oxuyuban Güləndamı gətürdü (3, 72).
Məlum  olduğu  kimi    cümlənin  baş  üzvlərindən  biri  də  xəbər 
cümlə üzvüdür. Cümlənin baş üzvü kimi xəbər qrammatik cəhətdən 
yalnız mübtədadan asılı olub, onun ifadə etdiyi məfhumun əlamətini 
bildirir. Bəllidir ki, xəbərin qrammatik cəhətdən mübtədadan asılılı-
ğı xəbərin şəxsə və kəmiyyətə görə mübtəda ilə uzlaşması ilə müəy-
yənləşir.
Xəbər cümlə üzvü həm də öz ifadə vasitələrinin rəngarəngliyinə 
görə digər cümlə üzvlərindən seçilir. Həm adlarla, həm də fellərlə 

---