Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 272 -
4
 
 Damğa adı: «Qılınc». Qoruyucu 
rəmz xarakteri daşıyır. Göyçə 
qayaüstü yazılarında onun 
 
kimi variantı da vardır. 
  
  
  
 «Şəcəreyi-Tərakimə» 
əsərində həmin işarənin həm də 
oğuzun yıva boyunun damğası 
olduğu bildirilir.
30
 
Qobustan, Gəmiqaya 
və Baykal gölünün 
şimalındakı Subuktuy 
qayaüstü təsvirlərində, 
Midiya dövlətinə aid 
maddi-mədəniyyət 
nümunələri üzərində rast 
gəlinir. E.Triyarskiyə 
görə, tipik türk 
damğalarından biridir. 
Damğa semantikası 
«ev» kimi yozulur. 
«Məskunlaşmaq», «binə 
salmaq»  bildirir.
5
  
Dünyanın bir sıra qədim 
xalqlarında solyar rəmzdir. 
Qədim türk simvolizmində 
«Tanrı-Günəş» vəhdətini ifadə 
edir. Damğa adı: «Günəş», 
«təkər» 
31
 
Damğa təsnifatında 
«baltavar», «xan 
damğası», etnik xalça 
ornamentlərində isə 
«daraq» adlandırılan 
işarənin variantlarından 
biridir. Mərkəzi Asiyada 
«at damğası» da deyilir.
6
 
Qədim tanrıçılıq dininə əsasən, 
Humay Ananın rəmzlərindən 
sayılır. Türk xalqlarının 
xalçaçılıq sənətində nəzərlik 
xarakterli ornamentlərdəndir. 
Damğa adı: «bitik», «pitik», 
«tumar», «tumarça», «tumarca» 
və s. 
32
 
 
Dövlətçilik rəmzi 
olaraq, tipik türk 
damğalarından sayılır 
(İ.Baski, E.Triyarski). 
«Yay» hakimiyyəti, «ox» 
isə onun vassallarını 
bildirir. Damğa adı: 
«Yay-ox», «saok», «yay» 
və s. Damğa işarəsi kimi 
müxtəlif variantları türk 
xalqlarının yaşadıqları 
bütün ərazilərdə 
yayılmışdır.
7
 
 
 «Ox» damğası. Qədim türk 
tayfaları arasında ən populyar 
rəmzlərdən biri sayılır. «Təvarixi 
əl-Səlcuq» əsərinə əsasən, 
oğuzların bayat boyunun, «Cami 
ət-Təvarix» mətninə görə isə 
kınık boyunun damğasıdır. 
Göytürk əlifbasında dilarxası kar 
«k» samitini ifadə edir. 
33
Damğa adı: «abak», 
«ama», «ana». Bir 
sıra türk xalqlarının 
gəlinlik geyimlərində 
və zinyət əşyalarında, 
toy şirniyyatlarının, 
gəlin otaqlarının 
bəzədilməsində indi 
də istifadə olunur. 
Qadın başlanğıcının, 
həyatın yaranışının, 
nəsil artımının rəmzidir.  
«Ana və bətnindəki 
övlad» anlamının qrafik 
təzahürüdür. 
     
kimi variantları da vardır. 
Əlifbada 
 işarəsi 
də «nt» və «nd» səs 
birləşməsini bildirir. 

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 273 -
8
 
Bu işarə Yenisey və Talas 
kitabələrində dil-diş cingiltili «d» 
samitini bildirir.
34
 
Damğa adı: «yüyən», 
«qoşa göz», «buxov».
9
  
 
Damğa adı: «kuray» (qarğı ney) 
Göytürk əlifbasında kipləşən 
dilortası «k» samiti kimi incə 
saitlərlə işlənir. 
35
 
 
Damğa adı: «qaz ayağı», 
«qaz təriyi». Oğuz 
elinin bir sıra damğa 
işarələrində tayfanın 
onqonu olan quşun 
caynağının təsviridir.
10
  
Damğa adı: «bucaq». İşarənin 
 
variantı alaçığın və ya 
çadırın qapısını bildirir. Göytürk 
əlifbasında dodaqlanan «o» və 
qapalı «i» saitlərini ifadə edir.
36
Damğa adı: «beşik». 
Altaylarda «ev» anlamını 
da verir. Azərbaycanda 
Cəlairlər dövlətinin 
rəmzi olmuşdur. Göytürk 
əlifbasında  kar «ş» 
samitidir.
11
 
Damğa adı: «Barxan» (qum 
təpəciyi). Mərkəzi Asiya, 
Azərbaycan, Anadolu, kumık, 
qaraçay-balkar nəsil-tayfa 
işarələri, Qafqaz Albaniyasının 
maddi-mədəniyyət nümunələri, 
ortaq xalça ornamentləri 
arasında geniş rast gəlinir. 
«Məskunlaşmaq», «binə salmaq» 
kimi izah olunur. Oğuzun dögər 
boyunun damğası ilə 
 eyni 
semantikaya malikdir.
37
 
Damğa adı: «qoşa 
tumar» (qoşa nəzərlik), 
«uyğur». Anadoluda 
«saçbağı» (saçın ücuna 
vurulan lent) adlanır. 
Damğa işarələri arasında  
 (dərə, dağlar 
arasında vadi) kimi 
variantı da vardır. Ortaq 
türk xalçaçılıq sənətində 
nəzərlik xarakterli əsas 
işarələrdəndir. Göytürk 
yazılarında «bş» səs 
birləşməsini bildirir və 
«baş» kimi oxunur. 
12
 
«Daraq damğa»nın qrafik  
variantlarından biridir. 
Azərbaycan, Anadolu, Şimali 
Qafqaz, Türkmənistan xalçaçılıq 
sənətinin haşiyə elementi kimi 
geniş yayılmışdır.
38
 
«Ev» anlamını verən 
damğa işarəsidir. 
Cingiltili «b» səsi kimi 
oxunur. İncə saitlərin 
işləndiyi sözlərdə istifadə 
edilir.
13
  
Damğa təsnifatında «oz damğa», 
«təpə xaç», «subaş», «sarman», 
«dörd ünsür», «çərxi-fələk», 
«qaz», «qaz təpiyi», «şəmsi-
gərdan» (farsca: Günəşin 
bədəni) adları ilə tanınır. 
Nəzərlik xarakterlidir.  
39
  
Mərkəzi Asiyada 
«batbay» adlanan 
bu işarə «Tanrı-
Günəş» rəmzinin 
 
variantlarındandır. 
Azərbaycanda ən 
qədim təsviri Qobustan 
qayaüstü rəsmlərindədir. 
Xalça ornamenti kimi 
geniş istifadə edilir. 
14
Damğası «sənək» 
olan nəsil 
və ya tayfanın açası/xaçı. 
40
 
Yenisey abidələrinin 
mətnlərində həm «e» 
səsini, həm də incə əsaslı 
sözlərdə «b» səsini 
bildirir.

---